Qaraciyər sirrozu, qaraciyərin xroniki zədələnmə nəticəsində toxumasının pozularaq yerinə birləşdirici toxuma əmələ gəlməsi ilə xarakterizə olunan ciddi qaraciyər xəstəliyidir.
Qaraciyər sirrozunun erkən dövrlərdə əlamətləri yüngül ola bilər və adətən fərq edilməyə bilər, lakin irəlilədikdə ciddi fəsadlara yol aça bilər.
Tez-tez görülən əlamətlər arasında qarın ağrısı, şişkinlik, halsızlıq, iştahsızlıq, çəki itkisi, sarılıq, qaşınma, qarın və ayaqlarda ödəm olur.
Qaraciyər sirrozu müalicəsi, xəstəliyin səbəbinə və mərhələsinə bağlı olaraq müəyyən edilir. Alkoqol istifadəsi, hepatit infeksiyaları, yağlı qaraciyər xəstəliyi kimi əsas səbəblərin müalicəsi vacibdir.
Xəstəliyin irəliləməsini yavaşlatmaq və fəsadları qarşısını almaq üçün müntəzəm tibbi nəzarət, sağlam qidalanma, məşq və alkoqol istehlakının məhdudlaşdırılması tələb olunur.
Bəzi hallarda qaraciyər köçürülməsi, müalicənin ən təsirli seçimi ola bilər. Erkən diaqnoz və uyğun müalicə ilə xəstəliyin irəliləməsi nəzarət altına alına bilər və həyat keyfiyyəti artırıla bilər.
Qaraciyər sirrozu nədir?
Qaraciyər sirrozu, qaraciyərin xroniki zədələnmə nəticəsində normal toxumasının yerinə birləşdirici toxumanın geniş şəkildə əmələ gəlməsi ilə xarakterizə olunan ciddi qaraciyər xəstəliyidir.
Bu vəziyyət, qaraciyər hüceyrələrinin zədələndiyi və sağalma qabiliyyətinin azaldığı hallarda baş verir. Qaraciyərin normal funksiyalarını yerinə yetirə bilməməsi nəticəsində, vücudda toksinlərin yığılması, qidaların işlənməsi və enerji istehsalı kimi vacib funksiyalar pozulur.
Qaraciyər sirrozu, adətən xroniki alkoqol istehlakı, viral hepatit infeksiyaları (hepatit B, hepatit C), yağlı qaraciyər xəstəliyi, dəmir yığılması (hemoxromatoz) və digər bəzi nadir xəstəliklər kimi müxtəlif səbəblərlə inkişaf edə bilər.
Xəstəliyin erkən dövrlərdə əlamətləri yüngül ola bilər və fərq edilməyə bilər. Lakin irəlilədikdə, yorğunluq, iştah itkisi, qarın ağrısı, şişkinlik, sarılıq, qaşınma və qarın ilə ayaqlarda ödem kimi əlamətlər ortaya çıxa bilər.
Qaraciyər sirrozu, mütərəqqi xəstəlikdir və uyğun müalicə olmadıqda ciddi fəsadlara, hətta ölümə yol aça bilər.
Erkən diaqnoz və uyğun müalicə, xəstəliyin irəliləməsini nəzarət altına ala bilər və həyat keyfiyyətini artıra bilər.
Qaraciyər sirrozu əlamətləri
Qaraciyər sirrozu, əlamətləri adətən xəstəliyin irəliləmə mərhələsinə bağlı olaraq fərqlilik göstərə bilən ciddi qaraciyər xəstəliyidir.
Erkən dövrlərdə əlamətlər yüngül ola bilər və ya heç aydın olmaya bilər. Lakin xəstəlik irəlilədikdə və qaraciyər zədələnməsi artdıqca daha aydın simptomlar ortaya çıxır.
Qaraciyər sirrozu əlamətləri arasında bunlar olur:
Yorğunluq və halsızlıq: Qaraciyərin normal funksiyalarını yerinə yetirə bilməməsi səbəbindən enerji istehsalı azalır, bu da şəxsdə daimi yorğunluq və halsızlıq hissi yaradır.
İştah itkisi və çəki itkisi: Qaraciyər sirrozu olan şəxslərdə iştah azalır və buna bağlı olaraq çəki itkisi görülə bilər.
Qarın ağrısı və şişkinlik: Qaraciyərdəki zədələnmə, qarın bölgəsində ağrı və narahatlıq hissinə səbəb ola bilər. Həmçinin, qarın şişkinliyi də görülə bilər.
Sarılıq: Qaraciyərin funksiyasını yerinə yetirə bilməməsi nəticəsində bilirubin adı verilən maddənin yığılması ilə dəri və gözlərdə sarı rənglilik (sarılıq) görülə bilər.
Qaraciyərin böyüməsi: Sirroz, qaraciyər toxumasının yerinə birləşdirici toxumanın keçməsi ilə əmələ gəlir və zamanla qaraciyərdə böyüməyə səbəb ola bilər.
Qarın və ayaqlarda ödem: Qaraciyər sirrozu, vücudda maye yığılmasına yol aça bilər, bu da qarın və ayaqlarda ödem əmələ gəlməsinə səbəb ola bilər.
Dəridə qaşınma: Qaraciyər sirrozu olan şəxslərdə dəridə qaşınma hissi görülə bilər.
Bu əlamətlər, qaraciyər sirrозunun irəli mərhələlərinə qədər inkişaf etməyə bilər və xəstəliyin səbəbinə, şəxsin ümumi sağlamlıq vəziyyətinə və müalicə alıb-almamasına bağlı olaraq dəyişə bilər.
Qaraciyər sirrozu diaqnozu
Qaraciyər sirrozu diaqnozu üçün müxtəlif üsullar istifadə edilir. Diaqnoz, xəstənin simptomları, tibbi tarixi, fiziki müayinə və laboratoriya testlərinin yanı sıra görüntüləmə və biopsiya kimi irəli müayinələrin qiymətləndirilməsi ilə qoyula bilər.
Qaraciyər sirrozu diaqnozunda istifadə edilən geniş yayılmış üsullar:
Tibbi tarix və fiziki müayinə: Xəstənin simptomları, alkoqol və ya dərman istifadəsi kimi risk faktorları və ailə tarixi nəzərə alınaraq tibbi tarix alınır və fiziki müayinə aparılır.
Qan testləri: Qaraciyər funksiya testləri (ALT, AST, GGT, bilirubin və s.) ilə qaraciyərdəki zədələnməni və funksiya pozğunluğunu qiymətləndirmək üçün qan testləri aparılır.
Ultrasonoqrafiya (USG): Qaraciyərin ölçüsü, forması və struktur dəyişikliklərini qiymətləndirmək üçün ultrasonoqrafiya istifadə edilir.
Qaraciyər elastoqrafiyası (Fibroscan): Qaraciyərdəki fibroz (yəni, birləşdirici toxuma yığılması) səviyyəsini qiymətləndirmək üçün elastoqrafiya adlanan üsul istifadə edilir.
Qaraciyər biopsiyası: Dəqiq diaqnoz üçün ən geniş yayılmış üsuldur. Nazik iynə ilə qaraciyərdən kiçik toxuma nümunəsi alınaraq mikroskop altında müayinə edilir. Bu yolla qaraciyərdəki zədələnmə və fibroz səviyyəsi müəyyən edilir.
MRT (Maqnit Rezonans Görüntüləmə) və ya KT (Kompüter Tomoqrafiyası): Qaraciyərdəki struktur dəyişikliklərini daha ətraflı müayinə etmək üçün bu görüntüləmə üsulları istifadə edilə bilər.
Qaraciyər sirrozu müalicəsi
Qaraciyər sirrozu müalicəsi, xəstəliyin səbəbinə və mərhələsinə bağlı olaraq müxtəlif üsullar istifadə edə bilər.
Müalicə, xəstəliyin irəliləməsini yavaşlatmağı, fəsadları qarşısını almağı və həyat keyfiyyətini artırmağı hədəfləyir.
Qaraciyər sirrozu müalicəsində istifadə edilən bəzi üsullar:
Əsas səbəbin müalicəsi: Qaraciyər sirrозunun əsas səbəbi, alkoqol istehlakı, hepatit B və ya C infeksiyaları, yağlı qaraciyər xəstəliyi kimi faktorlara bağlı olaraq dəyişə bilər. Müalicənin ilk addımı, xəstəliyin əsas səbəbini müəyyənləşdirib ona yönəlik uyğun müalicəni başlatmaqdır.
Sağlam qidalanma: Müntəzəm və sağlam qidalanma, qaraciyərin funksiyasını dəstəkləmək və fəsadları qarşısını almaq üçün vacibdir. Protein qəbulunun balanslaşdırılması və natrium qəbulunun məhdudlaşdırılması tövsiyə edilə bilər.
Alkoqol istehlakının məhdudlaşdırılması və ya buraxılması: Alkoqol istifadəsi, qaraciyər sirrozu üçün ən vacib risk faktorlarından biridir. Alkoqol istehlakı varsa, mütləq buraxılması lazımdır.
Fəsadların müalicəsi: Qaraciyər sirrozu, fəsadlara yol aça bilər, məsələn qarın suyu yığılması (asit), qaraciyər xərçəngi, mədə və ya yemək borusu varisleri kimi vəziyyətlərlə əlaqədardır. Bu fəsadlar ayrıca uyğun müalicə ilə idarə edilməlidir.
Simptomatik müalicə: Xəstənin simptomlarına yönəlik dərmanlar istifadə edilə bilər. Məsələn, qarın ağrısı və qaşınma üçün dərmanlar verilə bilər.
Qaraciyər köçürülməsi: Qaraciyər sirrozu irəli mərhələlərdə və digər müalicə seçimləri işə yaramadıqda qaraciyər köçürülməsi düşünülə bilər. Bu, son çarə olaraq qiymətləndirilən, lakin bəzi xəstələrdə həyatı xilas edə biləcək seçimdir.
Qaraciyər sirrozu əməliyyatı
Qaraciyər sirrozu olan bəzi xəstələrdə, irəli mərhələdə xəstəliyin müalicəsində qaraciyər köçürülməsi düşünülə bilər. Qaraciyər köçürülməsi, donordan alınan sağlam qaraciyərin, xəstənin zədələnmiş qaraciyərinin yerinə cərrahi üsullarla yerləşdirilməsi əməliyyatıdır.
Bu əməliyyat, həyatı təhlükə altına alan vəziyyətlərdə və digər müalicə seçimləri işə yaramadıqda həyata keçirilir.
Qaraciyər köçürülməsi əməliyyatı aşağıdakı addımlarla aparılır:
Donor uyğunluğunun müəyyənləşdirilməsi: Əvvəlcə uyğun donor tapılmalıdır. Donor, adətən beyin ölümü baş vermiş, orqan bağışı etməyə qərar vermiş və ya canlı bağışçı ola bilər.
Xəstənin qiymətləndirilməsi: Qaraciyər köçürülməsi namizədi olan xəstə, əməliyyatın uyğun olub-olmadığını müəyyənləşdirmək üçün ətraflı qiymətləndirməyə məruz qalır. Ürək, ağciyər, böyrək kimi digər orqanların da sağlam olması və əməliyyata uyğunluq meyarlarına uyması lazımdır.
Əməliyyat hazırlığı: Əməliyyat öncəsində, xəstənin vəziyyətini yaxşılaşdırmaq üçün lazımi müalicələr tətbiq edilir və köçürmə üçün lazımi tibbi testlər aparılır.
Əməliyyat prosesi: Qaraciyər köçürülməsi, adətən açıq cərrahi və ya laparoskopik cərrahi üsulu ilə həyata keçirilir. Açıq cərrahi, adətən böyük kəsik edərək qaraciyərin çıxarılması və yerinə yeni qaraciyərin yerləşdirilməsini əhatə edir. Laparoskopik cərrahi isə daha kiçik kəsiklər istifadə edərək qaraciyərin köçürülməsini təmin edir.
Əməliyyat sonrası baxım: Əməliyyat sonrasında xəstənin sağalma prosesi izlənilir və uyğun baxım təmin edilir. Xəstəxanada qalış müddəti, xəstənin vəziyyətinə və əməliyyatın uğuruna bağlı olaraq dəyişə bilər.
Qaraciyər köçürülməsi, mürəkkəb cərrahi əməliyyat olduğundan, təcrübəli cərrah və köçürmə komandası tərəfindən aparılmalıdır. Əməliyyat sonrası dövrdə xəstənin immunitet sistemini baskılayan dərmanlar istifadə edilir, beləliklə vücut yeni qaraciyəri rədd etmir.
Xəstələr, əməliyyat sonrasında müntəzəm olaraq izlənilir və lazımi dərmanlarla müalicə edilir. Əməliyyatın uğur şansı, uyğun donorun tapılması, əməliyyatın vaxtında aparılması və xəstənin sağlamlıq vəziyyəti kimi faktorlara bağlıdır.
Qaraciyər sirrozu risk faktorları nələrdir?
Qaraciyər sirrozu inkişafında bir sıra risk faktorları mövcuddur. Bəzi risk faktorları, qaraciyər hüceyrələrinə və toxumasına zərər verərək sirrозun irəliləməsinə töhfə verə bilər. Budur qaraciyər sirrozu risk faktorlarından bəziləri:
Xroniki alkoqol istifadəsi: Alkoqol, qaraciyərdəki hüceyrələrə zərər verir və qaraciyər sirrозunun ən geniş yayılmış səbəblərindən biridir. Həddindən artıq alkoqol istehlakı, sirroz riskini artırır.
Viral hepatit infeksiyaları: Hepatit B və C virusları, qaraciyərdə xroniki iltihaba yol açaraq zədələnməyə səbəb ola bilər və sirroza yol aça bilər.
Yağlı qaraciyər xəstəliyi (NAFLD): Piylənmə, 2-ci tip diabet və insulin müqaviməti kimi metabolik sindromun bir hissəsi olaraq yağlı qaraciyər xəstəliyi, zamanla sirroza çevrilə bilər.
Hemoxromatoz: Bu kalıtsal xəstəlikdir və vücudda həddindən artıq dəmir yığılmasına yol açır. Artıq dəmir, qaraciyərdə zədələnməyə səbəb ola bilər və sirroza yol aça bilər.
Öd yolları xəstəlikləri: Öd yollarında tıxanma və ya xroniki öd yolu iltihabı, qaraciyərdə zədələnməyə səbəb ola bilər və sirroza yol aça bilər.
Otoimmun xəstəliklər: İmmunitet sistemi, vücudun öz qaraciyər hüceyrələrinə hücum edə bilər və otoimmun hepatit adlanan vəziyyət inkişaf etdirə bilər.
Alfa-1 antitripsin çatışmazlığı: Bu nadir genetik vəziyyət, qaraciyərdə normaldan az miqdar alfa-1 antitripsin istehsalına yol aça bilər və sirroza səbəb ola bilər.
Sistik fibroz: Bu kalıtsal xəstəlik, mukus və həzm mayelərinin ifrazat vəzilərində yığılmasına səbəb olur və qaraciyərdə zədələnməyə yol aça bilər.
Dərmanlar və toksinlər: Bəzi dərmanlar, toksinlər və kimyəvi maddələr qaraciyəri təsir edərək sirroz riskini artıra bilər.
Qaraciyər sirrozu risk faktorları, şəxsin həyat tərzi, genetik meyllilik və əsas sağlamlıq vəziyyəti kimi müxtəlif faktorlardan təsirlənə bilər. Sağlam həyat tərzi, müntəzəm tibbi nəzarət və risk faktorlarının azaldılması, qaraciyər sirrozu riskini azaltmağa kömək edir.
Qaraciyər sirrоzunun qarşısını necə almaq olar?
Qaraciyər sirrozu riskini azaltmaq və xəstəliyi qarşısını almaq üçün atıla biləcək vacib addımlar mövcuddur.
Qaraciyər sirrоzunu qarşısını almaq üçün tövsiyələr:
Alkoqol istehlakını məhdudlaşdırmaq və ya buraxmaq: Alkoqol, qaraciyər hüceyrələrinə zərər verərək sirroz riskini artırır. Alkoqol istehlakı varsa, sağlamlıq üçün alkoqolu məhdudlaşdırmaq və ya buraxmaq vacibdir.
Sağlam qidalanma: Balanslaşdırılmış və sağlam qidalanma düzəni, qaraciyərin sağlam qalmasına kömək edir. Lifli qidalar, az yağlı zülallar, təzə meyvə və tərəvəzlər istehlak etmək vacibdir. Həddindən artıq şəkər və duz qəbulundan çəkinmək lazımdır.
Fiziki fəaliyyət: Müntəzəm məşq etmək, çəki nəzarətinə kömək edir və qaraciyər sağlamlığını dəstəkləyir. Fiziki fəaliyyət, yağlı qaraciyər xəstəliyi riskini azalda bilər.
Peyvəndlər: Hepatit B və C viruslarına qarşı peyvənd olmaq, bu viruslarla əlaqəli qaraciyər zədələnməsini qarşısını almağa kömək edir.
Dərman istifadəsi: Dərmanları həkim reçetəsi ilə və uyğun dozada istifadə etmək vacibdir. Həddindən artıq dərman istifadəsi, qaraciyər zədələnməsinə yol aça bilər.
Hepatit B və C taramaları: Risk altında olan şəxslərin müntəzəm olaraq hepatit B və C taramalarını etdirməsi, erkən diaqnoz və müalicəyə imkan tanıyır.
Toksik maddələrdən qaçınmaq: Qaraciyəri təsir edə biləcək toksik kimyəvi maddələrdən və ətraf mühit çirkləndiricilərindən qaçınmaq vacibdir.
Sağlam çəkini saxlamaq: Piylənmə və həddindən artıq kilolu olmaq, qaraciyərdə yağ yığılmasını artıra bilər və yağlı qaraciyər xəstəliyi riskini yüksəldə bilər. Sağlam çəkini saxlamaq üçün qidalanma və məşq vacibdir.
Qaraciyər sirrоzunu qarşısını alma səyləri, sağlam həyat tərzi vərdişləri inkişaf etdirməyi və risk faktorlarını azaltmağı əhatə edir.
Öz sağlamlığınıza diqqət etmək, müntəzəm həkim nəzarətinə getmək və uyğun qarşısıalma tədbirləri almaq, qaraciyər sirrozu və digər qaraciyər xəstəliklərinin qarşısının alınmasına kömək edəcəkdir.
Səhifənin məzmunu yalnız məlumat məqsədi daşıyır. Diaqnoz və müalicə üçün mütləq kardioloq həkim ilə məsləhətləşin.
