Sarılıq, dəridə, göz ağlarında və mukozalarda sarı rəngdə dəyişikliklə özünü göstərən bir sağlamlıq vəziyyətidir.
Tibbi olaraq “ikter” adlandırılan bu vəziyyət, vücudda bilirubin adlı maddənin normaldan çox yığılması nəticəsində yaranır.
Bilirubin, qırmızı qan hüceyrələrinin parçalanması zamanı ortaya çıxan sarı rəngli bir maddədir. Qaraciyər bu maddəni qana yayılmadan emal edərək öd yolu ilə vücuddan çıxarır. Lakin bu prosesdə pozulma baş verdikdə, bilirubin səviyyəsi yüksəlir və toxumalara sarı rəng verir.
Xəstəliyin səbəbi qaraciyər xəstəliyi, öd yollarının tıxanması, qırmızı qan hüceyrələrinin həddindən artıq dağılması və ya infeksiya ola bilər.
Sarılıq hər yaş qrupunda görülə bilər. Lakin xüsusilə yeni doğulmuş körpələrdə geniş yayılmışdır.
Doğru diaqnoz və vaxtında müalicə ilə sarılığın əksər forması nəzarət altına alına bilər.
Sarılıq nədir?
Sarılıq, qandakı bilirubin səviyyəsinin artması nəticəsində dəridə, göz ağlarında və vücudun digər toxumalarında sarı rəng yaranmasıdır.
Bu vəziyyət, qaraciyərin öz vəzifəsini kifayət qədər yerinə yetirə bilməməsi və ya öd yollarındakı tıxanma kimi səbəblərlə bilirubinin qanda yığılması ilə baş verir.
Normal olaraq qaraciyər bilirubini alır, çevirir və öd ilə nəcislə çıxarır. Lakin bu dövrədəki hər hansı pozulma sarılığa səbəb ola bilər.
Sarılıq tək başına bir xəstəlik kimi deyil, başqa bir xəstəliyin əlaməti kimi qiymətləndirilməlidir. Məsələn, hepatit kimi qaraciyər iltihabları, öd kisəsi daşları və ya qan xəstəlikləri sarılığa yol aça bilər.
Bu səbəbdən sarılıq görüldükdə mütləq altında yatan səbəbin müəyyən edilməsi lazımdır.
Sarılıq növləri
Sarılıq adətən yarandığı mərhələyə görə üç əsas qrupa bölünür. Bu qruplaşdırma, sarılığın nədən qaynaqlandığını anlamaqda həkimlər üçün mühüm bir rəhbərdir.
Sarılıq növləri aşağıdakı kimidir:
Prehepatik (qaraciyər öncəsi) sarılıq: Bu növ, qaraciyərə çatmadan əvvəl qandakı qırmızı qan hüceyrələrinin həddindən artıq dağılması nəticəsində inkişaf edir. Hemolitik anemiyalarda və bəzi genetik xəstəliklərdə görülür. Bilirubin istehsalı artır, lakin qaraciyər bu artıqlığı təmizləyə bilmir.
Hepatik (qaraciyər mənşəli) sarılıq: Qaraciyərin öz struktur və ya funksional pozulmalarından qaynaqlanır. Hepatit, sirroz, qaraciyər şişləri kimi xəstəliklərdə görülür. Qaraciyər bilirubini kifayət qədər emal edə bilmir.
Posthepatik (qaraciyər sonrası) sarılıq: Bilirubin qaraciyər tərəfindən emal edilir, lakin öd yollarında tıxanma səbəbindən atıla bilmir. Öd daşı, şiş və ya öd kanalı iltihabı kimi hallar bu qrupa daxildir.
Sarılıq əlamətləri
Sarılığın əlamətləri çox vaxt dəridəki dəyişikliklə asanlıqla fərqlənir. Lakin altında yatan səbəbə görə əlamətlər fərqlilik göstərə bilər.
Sarılığın geniş yayılmış əlamətləri bunlardır:
- Dəridə, göz ağlarında və ağız içi toxumalarda saralma
- Sidiyin rənginin qoyulaşması (çay rəngi)
- Nəcisin rənginin açılması və ya gil rəngində olması
- Halsızlıq, yorğunluq və iştahsızlıq
- Qarın sağ üst hissəsində ağrı və ya dolğunluq hissi
- Ürəkbulanma, qusma və qızdırma (xüsusilə infeksiya mənşəlidirsə)
- Qaşınma (xüsusilə öd axınının pozulduğu hallarda)
- Çəki itkisi və ümumi halsızlıq
Bu əlamətlər yüngül və ya şiddətli ola bilər. Sarılıq əlaməti fərqlənildikdə mütləq səhiyyə müəssəsəsinə müraciət edərək qan testləri və görüntüləmə üsulları ilə diaqnoz qoyulmalıdır.
Sarılıq səbəbləri nədir?
Sarılığın yaranmasına səbəb olan çoxlu müxtəlif səbəblər vardır. Əsasən vücudda bilirubin yığılmasına səbəb olan hər hal sarılığın yaranmasına gətirib çıxara bilər.
Əsas səbəblər aşağıdakı kimidir:
Qaraciyər xəstəlikləri: Hepatit (A, B, C), sirroz, qaraciyər yağlanması, qaraciyər xərçəngi
Öd yolu xəstəlikləri: Öd daşları, öd kanalı tıxanmaları, kolanjit
Qırmızı qan hüceyrəsi dağılması: Hemolitik anemiya, talasemiya kimi qan xəstəlikləri
Anadangəlmə metabolizm xəstəlikləri: Gilbert sindromu, Crigler-Najjar sindromu
Dərman və toksinlər: Bəzi antibiotiklər, kimyaterapiya dərmanları
İnfeksiyalar: Mononükleoz, vərəm kimi sistemik xəstəliklər
Yenidoğanda inkişaf səbəbləri: Qaraciyərin hələ tam yetişməməsi
Hər halda sarılığın mənbəyini müəyyən etmək üçün qan testləri (bilirubin səviyyəsi, qaraciyər fermentləri), ultrasəs və lazım gələrsə MR və ya BT kimi irəli görüntüləmə üsulları istifadə edilir.
Sarılıq müalicəsi
Sarılıq müalicəsi birbaşa xəstəliyin səbəbinə yönəlir. Əlaməti aradan qaldırmaq əvəzinə, sarılığa səbəb olan xəstəlik müalicə edilməlidir.
Müalicə prosesi sarılığın növünə, şiddətinə və xəstənin ümumi sağlamlıq vəziyyətinə görə dəyişiklik göstərir.
Sarılıq müalicəsində adətən aşağıdakı üsullar istifadə edilir:
İnfeksiya mənşəli sarılıqlarda: Həkim tərəfindən tövsiyə edilən dərman müalicəsi tətbiq edilir.
Öd yolları tıxanmasında: Öd daşı və ya şiş kimi mexaniki səbəblər varsa, cərrahi müdaxilə və ya endoskopik girişim (ERCP) ilə tıxanma aradan qaldırılır.
Qaraciyər çatışmazlığı hallarında: Dəstək müalicələri tətbiq edilir. İrəli mərhələ hallarında qaraciyər transplantasiyası lazım ola bilər.
Hemolitik sarılıqlarda: Qan xəstəliyinin nəzarət altına alınması lazımdır. Lazım gələrsə qan köçürülməsi və ya immunitet sistemini baskılayıcı dərmanlar verilir.
Bundan əlavə, qidalanma dəstəyi, maye takviyəsi və istirahət də müalicənin dəstəkləyici elementləridir. Müalicə prosesində müntəzəm qan testləri ilə bilirubin səviyyəsi izlənilir.
Sarılıq xəstəliyinin qarşısını almaq olar?
Sarılıq həmişə tamamilə qarşısı alına bilməsə də, çoxlu səbəbləri üçün qorunma mümkündür. Sağlam həyat vərdişləri və gigiyena qaydalarına diqqət edilərək sarılıq riskləri böyük ölçüdə azaldıla bilər.
Sarılıqdan qorunma yolları aşağıdakı kimidir:
- Hepatit A və B-yə qarşı peyvənd olunmaq
- Əllər yuyulmadan yemək yemiş olmamaq
- Çiy və ya az bişmiş qidalardan qaçınmaq
- Təmiz içməli su istifadə etmək
- Müntəzəm qaraciyər funksiya testləri yaptırmaq
- Dərmanları həkim nəzarətində və şüurlu şəkildə istifadə etmək
- Qorumasız cinsi təmasdan və ümumi iynə istifadəsindən qaçınmaq
Xüsusilə hepatit növlərinin bulaşma yolları haqqında ictimai şüur artırıldıqda, sarılığın yayılması da böyük ölçüdə qarşısı alına bilər.
Körpələrdə sarılıq necə keçir?
Yeni doğulmuş körpələrdə görülən sarılıq adətən fizioloji səbəblərə bağlıdır və əksər hallarda öz-özünə keçir. Körpələrdə qaraciyər hələ tam inkişaf etmədiyi üçün bilirubin vücuddan kifayət qədər sürətlə atıla bilmir və bu da sarılığa səbəb olur.
Fizioloji sarılıq adətən doğumdan sonrakı 2-3-cü gündə başlayır, 1 həftə ərzində geriyə çəkilir.
Körpələrdə sarılıq çox vaxt müalicə tələb etmir. Lakin bilirubin səviyyəsi yüksəkdirsə və ya düşmürsə, müalicə lazım ola bilər. Ən geniş yayılmış müalicə üsulu fototerapiyadır.
Körpənin dərisi xüsusi işıq altında saxlanılır və bilirubinin parçalanaraq sidik yolu ilə atılması təmin edilir. Nadir hallarda qan dəyişdirilməsi lazım ola bilər.
Sarılığı olan körpələrdə əmizdirmə tezliyi artırılaraq bağırsaq hərəkətləri dəstəklənir və bilirubin atılımı sürətləndirilir. Müntəzəm həkim nəzarəti ilə bilirubin səviyyəsi izlənilir.
Körpələrdə sarılıq niyə olur?
Yenidoğanlarda görülən sarılığın ən geniş yayılmış səbəbi fizioloji sarılıqdır. Bundan başqa bəzi tibbi vəziyyətlər də körpələrdə sarılığa yol aça bilər:
- Ana və körpə qan qrupu uyğunsuzluğu (ABO, Rh uyğunsuzluğu)
- Doğum travmaları nəticəsində yaranan qanaxmalar (kəllə içi qanaxmalar, qançırlar)
- Ferment çatışmazlıqları (G6PD çatışmazlığı kimi)
- Əmizdirmə ilə əlaqəli sarılıqlar (əmizdirmə sarılığı, ana südü sarılığı)
- Prematürlük (erkən doğum)
- Qaraciyər və ya öd yollarına aid anadangəlmə xəstəliklər
Səhifənin məzmunu yalnız məlumat məqsədi daşıyır. Diaqnoz və müalicə üçün mütləq həkim ilə məsləhətləşin.
