Ürək daima bədənə aorta damarı vasitəsilə qan pompalayır. Bu pompalama prosesi zamanı qan təzyiqlə damara göndərilir. Damarların daxili divarlarında yaranan təzyiq, qan təzyiqi adlanır.
Qan təzyiqi kimi də tanınan təzyiq, toxuma və orqanların kifayət qədər qanla təmin olunması və həyati funksiyalarını davam etdirə bilməsi üçün son dərəcə vacibdir.
Ürək hər yığıldığında qanı arteriyalara müəyyən təzyiqlə pompalayır, ürək əzələsi boşaldıqda isə damarlar içində bir qədər təzyiq qalır. Bu iki təzyiq növü böyük və kiçik təzyiq adlanır.
Təzyiq şəxsdən şəxsə fərqlənsə də, orta olaraq böyük təzyiqin 90 ilə 120 mm Hg, kiçik təzyiqin isə 60 ilə 80 mm Hg aralığında olması gözlənilir. Hipotenziya adlanan aşağı təzyiq əksər hallarda problem yaratmır və nadir hallarda simptomatik əlamətlərə səbəb olur.
Lakin təzyiqin birdən düşməsi baş ağrısı və halsızlıq kimi əlamətlərə səbəb ola bilər. Yüksək təzyiq isə hipertenziya adlanır və aşağı təzyiqə nisbətən daha ciddi sağlamlıq problemlərinə yol aça bilər.
Təzyiq nədir?
Ürək dayanmadan işləyərək, bədən üçün lazım olan təmiz qanı toxuma və orqanlara göndərir; oksigen səviyyəsi azalan çirkli qanı geri toplayaraq da bütün bədənin qidalanmasını təmin edir.
Ürək əzələsinin davamlı olaraq yığılıb boşalması ilə baş verən bu vəziyyət, qan dövranı sistemi vasitəsilə həyata keçirilir.
Ürək hər yığıldığında, qapaqcıqlar açılaraq qan arteriyalara və buradan da şaxələnərək bütün damarlara göndərilir. Bu zaman qan damarlarında təzyiq yaranır. Bu təzyiq, tibb dilində sistolik təzyiq və ya başqa sözlə yüksək təzyiq kimi təyin edilir.
Ürək əzələsinin boşalması ilə damarların üzərindəki təzyiq səviyyəsi azalır. Genişlənmiş olan damarlar, qana təzyiq tətbiq edərək qan axımını davam etdirir. Lakin bu müddət ərzində də qan damarlarında hələ də bir qədər təzyiq qalır.
Bu təzyiq isə kiçik təzyiq və ya tibb dilindəki adı ilə diastolik təzyiq adlanır. Təzyiq ölçümü sfiqmomanometr adlanan cihaz ilə mm Hg vahidi ilə ölçülür. Təzyiq ölçümü zamanı şərait qan təzyiqinə əhəmiyyətli dərəcədə təsir etdiyindən ölçüm, 5 dəqiqə istirahətdən sonra aparılmalıdır.
Yemək və idmandan sonra təzyiq ölçümü normadan aşağı, qəhvə istehlakı və ya siqaret çəkdikdən sonra isə normadan yüksək nəticə verə bilər. Buna görə də təzyiq ölçümündən əvvəlki yarım saat ərzində şəxsin bu fəaliyyətlərdən uzaq durması lazımdır.
Təzyiq növləri hansılardır?
Təzyiqin iki fərqli növü var:
Hipotenziya (aşağı təzyiq)
Qan təzyiqinin anormal şəkildə düşməsi və ya xalq arasında geniş yayılmış adı ilə təzyiq düşüklüyü, hipotenziya adlanır. Böyük təzyiqin 90 mm Hg, kiçik təzyiqin 60 mm Hg dəyərindən aşağı olması ilə meydana gəlir.
Əksər hallarda şəxsdə heç bir əlamətə səbəb olmayan bu vəziyyət, müalicə də tələb etmir. Lakin təzyiqin ani düşməsi, yüngül və ya şiddətli əlamətlərə səbəb ola bilər.
Həddindən artıq tərləmə, dehidrasiya, ishal, az qidalanma, allergik reaksiyalar, stress, hamiləlik, hormonal pozğunluqlar, bəzi ürək-damar xəstəlikləri, anemiya, qan itkisi kimi səbəblərlə yanaşı, bəzi dərmanların istifadəsinə bağlı olaraq da hipotenziya yarana bilər.
Hipotenziya əsasən üç fərqli şəkildə görünür:
Ortostatik Hipotenziya: Bütün yaş qruplarında görülə bilən ortostatik hipotenziya adətən zəif və xəstə yaşlıları təsir edir. Oturarkən birdən ayağa qalxmaq kimi bədən pozisiyasının dəyişməsində yaranan bu vəziyyət, şəxsin başının gicəllənməsinə, gözlərinin qaralmasına səbəb ola bilər. Adətən bir neçə saniyə davam edən bu vəziyyət bəzi sağlamlıq problemlərinin xəbərçisi ola bilər.
Sinir Vasitəli Hipotenziya: Digər yaş qruplarına nisbətən uşaq və gənclərdə daha çox görülən bu vəziyyət, şəxsin uzun müddət ayaq üstə durmasına bağlı olaraq inkişaf edir. Baş gicəllənməsi və huşunu itirmə kimi əlamətlərə səbəb olur.
Şoka Bağlı Hipotenziya: Travma, yanıq, zəhərlənmə, ani qan itkisi kimi şəxsin şoka girməsinə səbəb olan hallarda yaranan hipotenziya, həyat təhlükəsi yarada biləcək dərəcədə ola bilər və təcili tibbi yardım tələb edir.
Hipertenziya (yüksək təzyiq)
Təzyiqin 130/80 mm Hg dəyərindən yuxarı olması hipertenziya və ya başqa sözlə yüksək təzyiq adlanır. Cəmiyyətdə görülmə tezliyi %30 ilə %45 arasında olan bu narahatlıq, mütləq nəzarət altına alınmalı olan bir vəziyyətdir. Birincili və ikincili hipertenziya olmaqla iki fərqli növü var.
Cəmiyyətdə təxminən %90 nisbətində görülən birincili hipertenziyada təzyiqin yüksəlməsinə səbəb olan konkret bir xəstəlik olmur. İkincili hipertenziya isə təxminən %10 nisbətində görülür və təzyiq yüksəkliyi altda yatan fərqli bir sağlamlıq problemindən qaynaqlanır.
Yuxarı təzyiq (hipertenziya) əlamətləri
Ailədə yüksək təzyiq tarixçəsinin olması, 40 yaşdan yuxarı olmaq, diabet və siqaret istifadəsi, hipertenziya riskini artıran amillər arasında yer alır.
Baş ağrısı, baş gicəllənməsi, qulaqda küy, halsızlıq, nəfəs darlığı, bulanıq görmə, tez-tez sidik ifrazı, burun qanaması, ürək ağrısı və ya ürək ritminin qeyri-müntəzəm olması hipertenziya əlamətləri arasında yer alır.
Ürək, beyin, böyrək və göz kimi orqanlara mənfi təsirləri olan hipertenziya, zaman içində arteriyalarda deformasiyaya səbəb olur. Beyin qanaması, ürək tutması, iflic, böyrək çatışmazlığı, beyin damarlarında tıxanma və korluq kimi ciddi sağlamlıq problemlərinə səbəb ola bilən hipertenziyanın mütləq nəzarət altına alınması lazımdır.
Təzyiq yüksəlməsinə nə yaxşıdır?
Yüksək təzyiqdə şəxsin mütləq həkimə müraciət etməsi və müalicə alması lazımdır. İlk dəfə diaqnoz alan və müalicəsinə başlanan xəstələrin ilk həkim nəzarəti 2 ilə 4 həftə arasında aparılmalıdır.
İlk nəzarət zamanı həkim, dərmanların dozasını və ya istifadə şəklini dəyişdirə bilər. Daha sonra hər 6 ayda bir dəfə həkim nəzarətinə gedilməlidir. Yüksək təzyiq varlığında həyat tərzində dəyişiklik vacib şərtlərdən biridir.
Siqaret istifadəsinin tərgidilməsi, bədən kütlə indeksinə görə çəkinin tarazlanması, duz istehlakının gündəlik 6 qr. ilə məhdudlaşdırılması və müntəzəm idman edilməsi son dərəcə vacibdir.
Təzə meyvə və tərəvəzlərdən alınan kalium da yüksək təzyiqə yaxşı təsir edir. Bütün bunlardan əlavə duzsuz ayran, nar suyu, qreypfrut, sarımsaq, kəklikotu, limon suyu kimi qidaların qəbulu, təzyiqin tarazlanması üçün tövsiyə edilə bilər.
Aşağı təzyiq (hipotenziya) əlamətləri
Hipotenziya, əksər hallarda əlamət verməsə də, bəzi hallarda baş gicəllənməsi, ürəkbulanma, qusma, halsızlıq, nəfəs darlığı, həddindən artıq tərləmə, depressiya, bədən temperaturunun düşməsi, huşunu itirmə və nəfəs darlığı kimi əlamətlərə səbəb ola bilər.
Aşağı təzyiq əlamətləri görüldüyü təqdirdə həkimə müraciət edilməsi və səbəblərinin araşdırılması vacibdir.
Aşağı təzyiqə nə yaxşıdır?
Kifayətsiz qidalanmaya bağlı olaraq görülən fol turşusu və B12 vitamini çatışmazlığı, diabet, ürək xəstəlikləri, dehidrasiya, daxili qanaxma, həddindən artıq qan itkisi və bəzi dərmanların istifadəsi təzyiqin düşməsinə səbəb ola bilər.
Duzlu ayran, yerkökü suyu, zeytun, üzüm, zəncəfil, reyhan və su istehlakının artırılması aşağı təzyiqə yaxşı təsir edə bilər.
Hamiləlikdə təzyiq
Hamilə qadınların təxminən %10-unda yüksək təzyiq müşahidə olunur. Hamiləlikdən əvvəl var olan və ya hamiləliyin beşinci ayından əvvəl görülən yüksək təzyiq, xroniki hipotenziya kimi qiymətləndirildiyi halda, hamiləlik təzyiqi kimi tanınan yüksək təzyiq əsasən hamiləliyin beşinci ayından sonra görülür.
Mədə bulanması, qusma, sidik miqdarında azalma, ikili görmə, sürətli çəki artımı, qaraciyər və böyrək funksiyalarında fərqlilik kimi simptomlarla görülən hamiləlik təzyiqi, hamiləlik zəhərlənməsinə (Preeklampsiya) səbəb ola bilər.
Bu səbəbdən hamiləlik boyunca qan təzyiqinin nəzarət altında saxlanılması son dərəcə vacibdir. Yüngül hallarda ana namizədlərinə istirahət tövsiyə edildiyi halda daha şiddətli hallarda dərman müalicəsi lazım ola bilər.
