Böyrək çatışmazlığı, böyrəklərin bədəndəki tullantı maddələrini, toksinləri və artıq mayeləri kifayət qədər süzə bilməməsi nəticəsində yaranən ciddi sağlamlıq problemidir.
Bu vəziyyət, qanın təmizlənə bilməməsi, elektrolit tarazlığının pozulması və bədəndə maye yığılması kimi həyati risklər daşıyan komplikasiyalara səbəb ola bilər.
Erkən diaqnoz və müalicə böyrək çatışmazlığının irəliləməsinin qarşısını almaq üçün böyük əhəmiyyət daşıyır.
Böyrək çatışmazlığı nədir?
Böyrək çatışmazlığı, böyrəklərin bədəndəki tullantı maddələrini, toksinləri və artıq mayeləri kifayət qədər süzə bilməməsi nəticəsində yaranən ciddi sağlamlıq problemidir.
Böyrək çatışmazlığı kəskin və xroniki olmaqla iki müxtəlif şəkildə inkişaf edə bilər:
Kəskin böyrək çatışmazlığı: Qəfil və sürətli şəkildə ortaya çıxır. Adətən infeksiyalar, ciddi su itkisi, böyrək xəstəlikləri və ya bəzi dərmanların yan təsiri səbəbindən inkişaf edir. Erkən müdaxilə ilə müalicə edilə bilər.
Xroniki böyrək çatışmazlığı: Zamanla yavaş-yavaş inkişaf edən və böyrək funksiyalarının daimi olaraq itirilməsinə səbəb olan vəziyyətdir. Adətən diabet, yüksək təzyiq və böyrək xəstəlikləri kimi xroniki xəstəliklərdən qaynaqlanır.
Böyrək çatışmazlığı müalicə edilməzsə, bədəndə toksin yığılması səbəbindən ürək-damar xəstəlikləri, sinir sistemi pozğunluqları və digər orqan çatışmazlıqları kimi ciddi sağlamlıq problemlərinə səbəb ola bilər.
Böyrək çatışmazlığının əlamətləri
Böyrək çatışmazlığı, böyrəklərin bədəndəki toksinləri və artıq mayeləri kifayət qədər süzə bilməməsi nəticəsində ortaya çıxır.
Əlamətlər xəstəliyin mərhələsinə və şiddətinə bağlı olaraq dəyişə bilər.
- Bədəndə yığılan toksinlər enerji azlığına və davamlı yorğunluğa səbəb ola bilər
- Həzm sistemi təsirlənərək iştah azala bilər
- Yuxuya getməkdə çətinlik və yuxusuzluq görülə bilər
- Böyrəklər toksinləri kifayət qədər süzə bilmədikdə dəridə qaşınma və quruluq meydana gəlir
- Normaldan az və ya çox sidik çıxarma
- Tünd sarı, qəhvəyi və ya köpüklü sidik
- Sidikdə qan görülməsi
- Ayaq, topuq, əl və üzdə maye yığılması səbəbindən şişkinlik yaranması
- Böyrəklər duz və maye tarazlığını təmin edə bilmədikdə təzyiq yüksəlir
- Bədəndə maye yığılması ağciyərləri təsir edərək nəfəs darlığına səbəb ola bilər
- Bədəndə yığılan tullantılar mədə bulantısı və qusmaya səbəb ola bilər
- Qanda sidik cövhəri səviyyəsinin yüksəlməsi nəticəsində ağız qoxusu ortaya çıxa bilər
- Toksinlərin artması beyin funksiyalarını təsir edərək unutqanlıq və diqqət problemlərinə səbəb ola bilər
- Elektrolit tarazlığının pozulması səbəbindən əzələlərdə kramp və gücsüzlük yaranır
Bu əlamətlərdən bir neçəsini yaşayırsınızsa, xüsusilə sidikdə qan, həddindən artıq ödem, davamlı yorğunluq və ya nəfəs darlığı kimi şikayətləriniz varsa vaxt itirmədən həkimə müraciət etməlisiniz.
Erkən diaqnoz böyrək çatışmazlığının irəliləməsinin qarşısını ala bilər və müalicə prosesini asanlaşdıra bilər.
Böyrək çatışmazlığının səbəbləri
Böyrək çatışmazlığı müxtəlif səbəblərə bağlı olaraq ortaya çıxa bilər. Böyrək çatışmazlığının əsasında yatan əsas amil xəstəliyin növünü də müəyyən edir.
Böyrəklərin normal funksiyalarını yerinə yetirməsinə mane olan müxtəlif faktorlar mövcuddur. Bu faktorlar arasında: toksik dərman məruz qalması, ətraf mühit çirklənməsi, kəskin və ya xroniki rahatsızlıqlar, həddindən artıq susuzluq və ya böyrək yaralanmaları sayıla bilər.
Xüsusilə böyrəklərə olan qan axınında azalma orqanda zərər yarada bilər.
Böyrək çatışmazlığının bəzi mühüm səbəbləri arasında:
- Hipertensiya
- Diabet
- Polikistik böyrək xəstəliyi
- Prostat və s. sidik yollarının tıxanmasına səbəb olan xəstəliklər
- Doğumdan qaynaqlanmış böyrək rahatsızlıqları
- Böyrək daşları və ya infeksiya
- Bəzi dərmanların istifadəsi
- Böyrəklərə qan axınının təmin edildiyi damarlarla bağlı problemlər
- Otoimmün xəstəliklər
- Narkotik və alkoqol istifadəsi
- Hamiləliklə bağlı komplikasiyalar
- Yanıq, qanaxma, xəstəlik, əməliyyat, yaralanma kimi səbəblərə bağlı olaraq ortaya çıxan qan təzyiqi səbəbli qan axınında azalma
- Bəzi xərçəng növləri və ya kimyaterapiya dərmanlarının istifadəsi
Xroniki böyrək çatışmazlığının səbəbləri:
Böyrək funksiyalarının uzun müddət ərzində mərhələli olaraq itirilməsinə səbəb olan əsas faktorlar bunlardır:
Diabet (Şəkər Xəstəliyi): Qan şəkərinin nəzarətsiz şəkildə yüksək olması böyrəklərə zərər verərək çatışmazlığa səbəb ola bilər.
Yüksək təzyiq (Hipertensiya): Böyrəklərdəki damarların zərər görməsinə səbəb olaraq böyrək çatışmazlığına yol aça bilər.
Xroniki Böyrək Xəstəlikləri: Glomerulonefrit kimi böyrək iltihəbları və polikistik böyrək xəstəliyi kimi genetik rahatsızlıqlar böyrək funksiyalarını poza bilər.
Davamlı İstifadə Edilən Zərərli Dərmanlar: Ağrı kəsicilər (NSAİİ qrupu), bəzi antibiotiklər və şüursuz istifadə edilən dərmanlar böyrəklərə zərər verə bilər.
Sidik Yolları Tıxanıqları: Böyrək daşları, şişlər və ya prostat böyüməsi sidik axınını maneə törədərək böyrəklərə zərər verə bilər.
Siqaret və Alkoqol İstifadəsi: Qan dövranını və böyrək funksiyalarını mənfi təsir edərək zamanla çatışmazlığa səbəb ola bilər.
Otoimmün Xəstəliklər: Lupus kimi immunitet sistemi xəstəlikləri böyrəkləri birbaşa təsir edə bilər.
Kəskin böyrək çatışmazlığının səbəbləri:
Böyrəklərin qısa müddətdə funksiyalarını itirməsinə səbəb olan əsas faktorlar bunlardır:
Şiddətli Maye İtkisi: Qusma, ishal, yanıqlar və ya ağır qanaxmalar səbəbindən bədənin həddindən artıq maye itirməsi.
Böyrəklərə Qan Axınının Azalması: Ürək çatışmazlığı, aşağı təzyiq və ya qəfil şok vəziyyətləri böyrəkləri qidalandıran qan axınını poza bilər.
Zəhərlənmələr və Toksinlər: Ağır metallar, kimyəvi maddələr və böyrəyə zərər verən dərmanların çox qəbul edilməsi.
Şiddətli İnfeksiyalar (Sepsis): Qan dövranına yayılan ağır infeksiyalar böyrək çatışmazlığına səbəb ola bilər.
Sidik Yolunda Qəfil Tıxanıq: Böyrək daşı, şiş və ya sidik yollarında görülən qəfil tıxanıqlar böyrək funksiyalarını poza bilər.
Böyrək çatışmazlığının səbəbləri erkən diaqnoz edilib nəzarət altına alınmazsa, xəstəlik irəliləyərək həyati risk yarada bilər.
Sağlam həyat tərzi, müntəzəm nəzarətlər və şüurlu dərman istifadəsi böyrək sağlamlığını qorumada mühüm rol oynayır.
Böyrək çatışmazlığının mərhələləri
Böyrək çatışmazlığı, böyrəklərin funksiyalarını itirmə dərəcəsinə görə 5 mərhələdə tədqiq edilir. Bu mərhələlər, böyrəklərin nə qədər yaxşı işlədiyini göstərən glomerular filtrasiya sürəti (GFR) dəyərinə görə müəyyən edilir.
1. Mərhələ (Yüngül Böyrək Zərəri – GFR: ≥90 mL/dəq): Böyrək funksiyaları böyük ölçüdə qorunmuşdur. Adətən müəyyən əlamət görülməz. Yüksək tansiyon, proteinuria (sidikdə protein sızması) kimi yüngül bulgular ola bilər. Sağlam qidalanma və müntəzəm təqib tövsiyə edilir.
2. Mərhələ (Yüngül Azalmış Böyrək Funksiyası – GFR: 60-89 mL/dəq): Böyrək funksiyaları yüngül dərəcədə azalmışdır. Çox sayda xəstədə müəyyən simptomlar görülməz. Yüksək tansiyon və sidikdə protein sızması davam edə bilər. Qan təzyiqinin nəzarət altında saxlanması və müntəzəm nəzarətlər lazımdır.
3. Mərhələ (Orta Dərəcədə Böyrək Çatışmazlığı – GFR: 30-59 mL/dəq): Böyrək funksiyaları müəyyən şəkildə azalmışdır. Yorğunluq, ödem, sidikdə normallaşmalar və tansiyon yüksəkliyi görülə bilər. Protein, fosfor və duz istehlakının məhdudlaşdırılması tövsiyə edilir. Diyet və dərman müalicəsi ilə xəstəliyin irəliləməsi yavaşladıla bilər.
4. Mərhələ (İrəli Səviyyə Böyrək Çatışmazlığı – GFR: 15-29 mL/dəq): Böyrək funksiyaları ciddi şəkildə azalmışdır. Şiddətli yorğunluq, nəfəs darlığı, mədə bulantısı və ödem geniş yayılmışdır. Diyaliz və ya böyrək nəqli hazırlıqları başlanmalıdır. Qidalanma qaydası sıx şəkildə nəzarət edilməlidir.
5. Mərhələ (Son Dövrə Böyrək Çatışmazlığı – GFR: <15 mL/dəq): Böyrəklər artıq bədəni toksinlərdən təmizləyə bilməz. Şiddətli halsızlıq, şüur bulanıqlığı, dəridə qaşınma, maye yığılması və yüksək tansiyon görülür. Diyaliz müalicəsi (hemodiyaliz və ya periton diyalizi) lazımdır. Böyrək nəqli xəstələr üçün daimi həll ola bilər.
Böyrək çatışmazlığı erkən mərhələlərdə aşkar edilərsə irəliləməsi yavaşladıla bilər və xəstənin həyat keyfiyyəti qorunula bilər. Buna görə də müntəzəm sağlamlıq nəzarətləri, qan təzyiqi nəzarəti və sağlam qidalanma böyük əhəmiyyət daşıyır.
Böyrək çatışmazlığı necə diaqnoz edilir?
Böyrək çatışmazlığının diaqnozu xəstənin əlamətləri, tibbi keçmişi və müxtəlif laboratoriya testləri ilə qoyulur. Erkən diaqnoz böyrək funksiyalarının qorunması baxımından böyük əhəmiyyət daşıyır.
- Fiziki müayinə və xəstə hekayəsi
- Qan testləri
- Sidik testləri
- Görüntüləmə üsulları (Ultrason, Kompüter tomoqrafiyası (KT) və Maqnit rezonans (MR), Doppler Ultrason)
- Böyrək biopsiyası
Böyrək çatışmazlığı diaqnozu qoymaq üçün birdən çox test aparılır və xəstəliyin mərhələsi müəyyən edilir. Erkən diaqnoz qoyulması böyrək funksiyalarının qorunmasına kömək edə bilər.
Buna görə də risk qrupundaysınız və ya böyrək çatışmazlığı əlamətlərini yaşayırsınızsa, müntəzəm olaraq həkimə müraciət etməyiniz tövsiyə edilir.
Böyrək çatışmazlığının müalicə üsulları
Böyrək çatışmazlığının müalicəsi xəstəliyin növünə (kəskin və ya xroniki), mərhələsinə və xəstənin ümumi sağlamlıq vəziyyətinə bağlı olaraq dəyişir.
Müalicənin əsas məqsədi böyrək funksiyalarını qorumaq, xəstəliyin irəliləməsini yavaşlatmaq və əlamətləri nəzarət altına almaqdır.
Həyat tərzi dəyişiklikləri:
Duz İstehlakını Azaltma: Yüksək duz istehlakı böyrəkləri zorlar və tansiyonu artırır.
Aşağı Proteinli Qidalanma: Proteinlərin çox istehlak edilməsi böyrəklərə yük bindirə bilər. Buna görə də nəzarətli protein qəbulu tövsiyə edilir.
Bol Su İçmək: Xüsusilə kəskin böyrək çatışmazlığı olan xəstələr üçün maye tarazlığı çox əhəmiyyətlidir.
Siqaret və Alkoqolu Buraxmaq: Böyrəklərin daha yaxşı işləməsini təmin etmək üçün siqaret və alkoqol istehlakından çəkinmək lazımdır.
Qan Təzyiqini və Qan Şəkərini Nəzarət Altına Almaq: Hipertensiya və diabet böyrək çatışmazlığının ən böyük səbəblərindən biridir.
Dərman müalicəsi:
Tansiyon Tənzimləyici Dərmanlar: ACE inhibitorları və ARB qrupu dərmanlar yüksək tansiyonu nəzarət altına alaraq böyrək funksiyalarını qoruyur.
Sidik Söktürücülər (Diuretiklər): Bədəndə maye yığılmasını (ödemi) önləmək üçün istifadə edilir.
Fosfor Bağlayıcı Dərmanlar: Böyrək çatışmazlığı olan xəstələrdə kalsium-fosfor tarazlığını qorumağa kömək edir.
Eritropoietin və Dəmir Takviyələri: Anemiyanı (qansızlıq) önləmək üçün verilir.
Diyaliz müalicəsi:
Hemodiyaliz: Qanın maşın köməyi ilə təmizlənməsini təmin edən üsuldur. Həftədə bir neçə dəfə xəstəxanada və ya evdə tətbiq edilə bilər.
Periton Diyalizi: Qarın içərisinə xüsusi maye verməklə qanın təmizlənməsini təmin edən üsuldur. Xəstələr bunu evdə özləri tətbiq edə bilərlər.
Böyrək nəqli:
Böyrək çatışmazlığının qəti və ən təsirli müalicəsi böyrək nəqlidir. Uyğun donordan alınan sağlam böyrək xəstəyə nəql edilir.
Böyrək çatışmazlığı müalicəsi xəstəliyin irəliləmə vəziyyətinə görə dəyişir. Erkən diaqnoz ilə xəstəliyin irəliləməsi yavaşladıla bilər, lakin son mərhələdə diyaliz və ya böyrək nəqli qaçılmaz hala gəlir.
Müntəzəm nəzarətlər, sağlam qidalanma və dərman müalicəsinə uyğunluq böyrək funksiyalarını qorumaq üçün həyati əhəmiyyət daşıyır.
Böyrək çatışmazlığı qaqqında tez-tez verilən suallar
Böyrək çatışmazlığı müalicə edilə bilərmi?
Xəstəliyin erkən mərhələlərində dərman müalicəsi, diyet və həyat tərzi dəyişiklikləri ilə böyrək funksiyaları qorunula bilər. İrəli mərhələlərdə isə diyaliz və ya böyrək nəqli lazım ola bilər.
Böyrək çatışmazlığı olan şəxslər necə qidalanmalıdır?
- Duz və protein istehlakı azaldılmalıdır
- Bol su içilməlidir (həkim tövsiyəsinə görə)
- Kalium və fosfor ehtiva edən qidalar (banan, kartof, süd və s.) nəzarətli istehlak edilməlidir
Diyaliz nədir, böyrəkləri sağaldırmı?
Diyaliz böyrəklərin süzmə funksiyasını yerinə yetirmək üçün istifadə edilən müalicə üsuludur. Böyrəkləri sağaldırmır, lakin xəstənin həyat keyfiyyətini artırır.
Böyrək nəqli daimi həll yoludurmu?
Uğurlu böyrək nəqli xəstənin diyalizdən qurtulmasını təmin edir. Lakin nəql edilmiş böyrəyin rədd edilməməsi üçün ömür boyu immuniteti baskılayıcı dərmanların istifadə edilməsi lazımdır.
Böyrək çatışmazlığının qarşısı alına bilərmi?
Bəli, sağlam həyat tərzi qəbul etməklə böyrək çatışmazlığı riski azaldıla bilər:
- Müntəzəm idman etmək
- Duz və emal edilmiş qida istehlakını azaltmaq
- Qan təzyiqini və qan şəkərini nəzarət altında tutmaq
- Bol su içmək və siqaretten uzaq durmaq
Böyrək çatışmazlığı olan şəxs normal həyat sürə bilərmi?
Bəli, erkən diaqnoz və uyğun müalicə ilə xəstələr uzun illər sağlam şəkildə yaşaya bilərlər. Diyaliz və ya böyrək nəqli ilə xəstələrin yaşam müddəti uzadıla bilər və həyat keyfiyyəti artırıla bilər.
Səhifənin məzmunu yalnız məlumat məqsədi daşıyır. Diaqnoz və müalicə üçün mütləq həkiminizlə məsləhətləşin.
