Bədəndə təbii olaraq mövcud olan Xolesterol, hüceyrələrin sağlam şəkildə fəaliyyət göstərməsi üçün zəruri olan bir maddədir.
Qaraciyər tərəfindən istehsal edilən bu maddə hormonların, D vitamininin və həzm fermentlərinin istehsalında mühüm rol oynayır.
Bədənin ehtiyac duyduğu miqdarda xolesterolu özü istehsal edə bilməsinə baxmayaraq qidalanma yolu ilə alınan xolesterol miqdarı artdıqda sağlamlıq problemləri ortaya çıxa bilər.
Xüsusilə pis xolesterol (LDL) səviyyəsinin yüksəlməsi, damar divarlarında yığıntılar yaradaraq ürək və damar sağlamlığını təhdid edir. Bu yığılma, arteriyaların daralmasına və qan axınının məhdudlaşmasına yol açaraq ürək xəstəliyi riskini artıra bilər.
Sağlam bir həyat üçün xolesterol səviyyələrinin nəzarət altında saxlanılması, müntəzəm nəzarətlə izlənməsi böyük əhəmiyyət daşıyır.
Xolesterol nədir?
Xolesterol insan bədənində təbii olaraq mövcud olan və hüceyrə quruluşunun qorunması, hormon istehsalı, D vitamini sintezi və həzm üçün lazım olan öd turşularının istehsalında rol oynayan yağa bənzər bir maddədir.
Bədənin əsas tikinti daşlarından biri olan xolesterol, hüceyrə membranlarının elastikliyini və bütövlüyünü təmin edir. Beləliklə hüceyrələrin sağlam şəkildə fəaliyyət göstərməsinə töhfə verir.
Xolesterol, bədənin ehtiyac duyduğu enerjinin bir hissəsini təmin edən həyati bir molekuldur. Lakin çoxu, xüsusilə damar sağlamlığı baxımından təhlükəli ola bilər.
Bu maddə həm bədənin özü tərəfindən istehsal edilir, həm də heyvan mənşəli qidalarla alınır. Suda həll olmayan bir maddə olduğu üçün qan dövranında proteinlərə bağlı olaraq daşınır.
Bu bağlanma nəticəsində əmələ gələn xolesterol-protein komplekslərinə “lipoprotein” adı verilir.
Bunlar aşağı sıxlıqlı lipoprotein (LDL) və yüksək sıxlıqlı lipoprotein (HDL) olmaqla iki əsas qrupda araşdırılır.
LDL, adətən “pis xolesterol” kimi tanınır. Çünki qan damarlarının daxili səthində toplanaraq plaklar yarada bilər və damarları darlaşdıraraq ürək xəstəliyi riskini artıra bilər.
Buna qarşılıq, HDL “yaxşı xolesterol” kimi tanınır. Artıq xolesterolu damar divarlarından alıb qaraciyərə daşıyaraq bədəndən çıxarılmasını təmin edir. HDL, beləliklə ürək və damar sağlamlığını qoruyucu bir rol üzərinə götürür.
Bu səviyyələrinin nəzarət altında saxlanılması, ürək və damar sağlamlığı üçün vacibdir.
Sağlam bir həyat üçün xolesterol səviyyələrinin müntəzəm olaraq izlənməsi və sağlam qidalanma, müntəzəm idman kimi həyat tərzi dəyişiklikləri ilə dəstəklənməsi tövsiyə olunur.
Xolesterolu azaldan qidalar
Yağlı balıqlar
Qızıl balıq, skumbriya kimi yağlı balıqlar başda olmaqla müxtəlif balıq növləri, pis xolesterol kimi tanınan LDL xolesterol səviyyələrini azaltmaqda çox təsirlidir.
Süd məhsulları
Yoğurt, pendir, ayran, kefir kimi fermentə edilmiş süd məhsulları az yağlı olmaq şərtilə, xolesterol səviyyələrini tarazlaşdırmağa kömək edə bilər.
Tam taxıllar
Tam buğda, çovdar, arpa kimi lifli qidalar xolesterolun azaldılmasına töhfə verir.
Lobya və digər paxlalılar
Lobya, noxud, paxla kimi paxlalıların müntəzəm istehlakı xolesterolun tarazlaşdırılmasına kömək edə bilər.
Meyvə və tərəvəzlər
Gündəlik qidalanmada müxtəlif meyvə və tərəvəzləri istehlak etmək, alma, armud kimi meyvələri mümkün olduğu qədər qabıqları ilə birlikdə istehlak etmək, xolesterolu azaltmağa kömək edir. Xolesterolu azaldan meyvələr arasında heyva, alma, çiyələk, üzüm və sitrus meyvələri sayıla bilər.
Xolesterol yüksəkliyi əlamətləri nələrdir?
Xolesterol yüksəkliyi adətən aydın bir əlamət vermir. Bu səbəbdən də “səssiz düşmən” adlandırılır. Lakin xolesterol səviyyələri uzun müddət yüksək qaldıqda və ya çox artdıqda bədəndə bəzi əlamətlər ortaya çıxa bilər.
Bu əlamətlər, adətən damarların daralması və ya tıxanması kimi ağırlaşmalar yarandıqda fərq edilir. Xolesterol yüksəkliyinə bağlı əlamətlər, ürək və damar sağlamlığına təsir edən problemlərlə özünü göstərə bilər.
Diqqət edilməzsə ciddi sağlamlıq problemlərinə yol aça bilər.
Xolesterol yüksəkliyi əlamətləri bunlardır:
- Döş Ağrısı: Xolesterol, koronar arteriyalarda toplanaraq ürəyə gedən qan axınını məhdudlaşdıra bilər. Bu vəziyyət, döş ağrısı və ya angina kimi tanınan bir ağrıya səbəb ola bilər.
- Ayaq Ağrısı və ya Kramp: Xüsusilə yeriyərkən və ya fiziki aktivlik zamanı ayaqlarda ağrı və ya kramp yaranması, periferik arteriya xəstəliyinə işarə edə bilər. Bu vəziyyət, ayaqlardakı damarların xolesterol yığılması səbəbindən daralması nəticəsində yaranır.
- Yorğunluq və Nəfəs Darlığı: Damarların daralması nəticəsində ürək və digər orqanlara kifayət qədər qan getmədikdə yorğunluq, halsızlıq və nəfəs darlığı yarana bilər.
- Dəridə Sarı Yağ Yığıntıları (Ksantelazma): Göz ətrafında və ya bədənin digər bölgələrində sarımtıl yağ yığıntıları şəklində görünən ksantelazma, yüksək xolesterolun dəridəki görünən əlamətlərindən biridir.
- Baş Gicəllənməsi və Görmə Problemləri: Yüksək xolesterol səviyyələri beyinə gedən qan axınına da təsir edə bilər. Bu vəziyyət, baş gicəllənməsi, sərsəmlik və bəzən görmə bulanıqlığı kimi problemlərə səbəb ola bilər.
Xolesterol növləri nələrdir?
Bu maddə, daşınma funksiyasına görə aşağı sıxlıqlı lipoprotein (LDL), yüksək sıxlıqlı lipoprotein (HDL) və çox aşağı sıxlıqlı lipoprotein (VLDL) olaraq təsnif edilir.
Bu növlər bədəndə fərqli funksiyalar yerinə yetirir. Həmçinin hər biri sağlamlıq baxımından fərqli təsirlər göstərir.
Əsas xolesterol növləri belə sıralana bilər:
- Aşağı Sıxlıqlı Lipoprotein (LDL) – Pis Xolesterol: LDL, xolesterolu qaraciyərdən alıb toxumalara və damarlara daşıyır. Qanda çox LDL toplandıqda damar divarlarında yığılır və plaklar yaradır. Bu da damarların daralmasına və sərtləşməsinə səbəb olur. Yüksək LDL səviyyələri, ürək infarktı, insult kimi kardiovaskulyar xəstəlik riskini artırır. Bu səbəbdən LDL-in aşağı saxlanması vacibdir.
- Yüksək Sıxlıqlı Lipoprotein (HDL) – Yaxşı Xolesterol: HDL, damarlarda toplanan artıq xolesterolu toplayır və qaraciyərə geri daşıyaraq bədəndən çıxarılmasını təmin edir. HDL, damarları təmizləyici bir rol oynadığı üçün “yaxşı xolesterol” adlandırılır. Yüksək HDL səviyyələri, ürək və damar sağlamlığını qoruyaraq ürək xəstəliyi riskini azaldır.
- Çox Aşağı Sıxlıqlı Lipoprotein (VLDL): VLDL, triqliserid kimi tanınan yağları toxumalara daşıyır. VLDL də damar sağlamlığı baxımından riskli ola bilər. Çünki qan dövranında çox VLDL olması damar divarlarında plak yığılmasına səbəb ola bilər.
Xolesterol dəyərləri niyə yüksəlir?
Genetik, həyat tərzi və bəzi sağlamlıq vəziyyətləri xolesterol səviyyələrinin artmasına yol aça bilər. Yüksək xolesterol, damarların daralmasına və ürək-damar xəstəlikləri riskinin artmasına səbəb ola biləcəyi üçün diqqətlə nəzarət edilməsi lazım olan bir vəziyyətdir.
Xolesterol dəyərlərinin yüksəlməsinə səbəb olan amillər belə sıralana bilər:
- Doymuş və Trans Yağlarla Zəngin Qidalanma: Qırmızı ət, tam yağlı süd məhsulları, emal edilmiş qidalar və qızartmalar kimi doymuş yağ və trans yağ nisbəti yüksək yeməklər, bədəndə LDL xolesterol səviyyələrinin yüksəlməsinə yol açır. Bu cür yağlar, damar divarlarında plak toplanmasını sürətləndirir və damar sağlamlığını təhdid edir.
- Fiziki Aktivlik Çatışmazlığı: Müntəzəm idman etməmək, HDL (yaxşı xolesterol) səviyyələrinin düşməsinə və LDL (pis xolesterol) səviyyələrinin yüksəlməsinə yol aça bilər. Fiziki aktivlik çatışmazlığı, eyni zamanda bədəndə yağ yığılmasını artıraraq triqliserid səviyyələrinin yüksəlməsinə səbəb olur.
- Artıq Çəki və Piylənmə: Həddindən artıq çəki, LDL və triqliserid səviyyələrini artırarkən HDL səviyyələrini azalda bilər. Piylənmə həmçinin insulin müqaviməti və metabolik sindrom kimi vəziyyətlərlə əlaqəlidir, bunlar da xolesterol səviyyələrinin idarə edilməsini çətinləşdirə bilər.
- Genetik Faktorlar: Ailədə yüksək xolesterol tarixçəsinin olması, xolesterol dəyərlərinin genetik olaraq yüksək olmasına səbəb ola bilər. Ailəvi hiperxolesterolemiya kimi tanınan bu vəziyyət, şəxsin xolesterol səviyyələrinin nəzarət edilməsini çətinləşdirir və adətən erkən yaşda müalicə tələb edir.
- Diabet: Diabet, qan şəkərinin yüksək olması səbəbindən xolesterol səviyyələrinə mənfi təsir edə bilər.
- Yaş və Cins: Yaş artdıqca xolesterol səviyyələri təbii olaraq yüksələ bilər. Xüsusilə kişilərdə 45 yaşdan yuxarı, qadınlarda isə menopauza sonrası dövrdə xolesterol səviyyələrində artım müşahidə edilə bilər.
Xolesterol dəyərləri neçə olmalıdır?
LDL, HDL, ümumi xolesterol və triqliserid səviyyələri ideal dəyərlərdə olduqda damar tıxanması və ürək xəstəliyi riski azalır.
Xolesterol dəyərlərinin yüksək və ya aşağı olması sağlamlıq problemlərinə yol aça bilər. Bu səbəbdən də müntəzəm olaraq ölçülmələri və sağlam bir aralıqda saxlanılmaları vacibdir.
Aşağıdakı cədvəl, xolesterol səviyyələri üçün ümumiyyətlə qəbul edilən ideal dəyərləri göstərir.
Bu dəyərlər yaş, cins və fərdi sağlamlıq vəziyyətlərinə görə dəyişiklik göstərə bilər.
Bu səbəbdən, şəxsi hədəflərin müəyyənləşdirilməsi üçün bir həkimə müraciət etməyiniz lazımdır:
| Növ | İdeal Dəyərlər | Yüksək Risk Aralığı |
|---|---|---|
| Ümumi Xolesterol | 200 mq/dL-dən aşağı | 240 mq/dL və yuxarı |
| LDL (Pis Xolesterol) | 100 mq/dL-dən aşağı | 160 mq/dL və yuxarı |
| HDL (Yaxşı Xolesterol) | 60 mq/dL və yuxarı | 40 mq/dL-dən aşağı (kişilər),<br>50 mq/dL-dən aşağı (qadınlar) |
| Triqliseridlər | 150 mq/dL-dən aşağı | 200 mq/dL və yuxarı |
Xolesterolun düşürülməsi
Qidalanma vərdişlərində bəzi tənzimləmələr etmək böyük fərq yaradır. Doymuş və trans yağ nisbəti yüksək olan qidalardan uzaq durmaq, LDL yəni pis xolesterol səviyyəsini azaltmağa kömək edir.
Bunun əvəzinə, zeytun yağı, avokado, qoz və badam kimi sağlam yağlar tərkibli qidaları seçmək daha sağlamdır.
Bundan əlavə, lif nisbəti yüksək olan qidalar, xüsusilə vələmir, arpa, meyvə, tərəvəz və tam taxıllar xolesterol sorulmasını azaldır və pis xolesterol səviyyəsinin düşməsinə töhfə verir.
Fiziki aktivlik də xolesterolu tarazlamaqda önəmli rol oynayır. Həftədə ən az 150 dəqiqə gəzinti, üzmə və ya velosiped kimi orta intensivlikli məşq etmək, yaxşı xolesterol (HDL) səviyyəsini artırarkən pis xolesterolu azaltmağa kömək edir.
Bu məlumat yalnız maarifləndirmə məqsədi daşıyır və tibbi məsləhət əvəzi deyildir. Hər hansı sağlamlıq problemləri üçün həmişə həkim mütəxəssis ilə məsləhətləşin.
