Şəkərl xəstəliyi müasir dövrdə dünya əhalisinin böyük bir hissəsini təsir edən ciddi endokrin xəstəlikdir.
Şəkər xəstəliyinin əsas yaranma səbəbləri genetik meyl, həyat tərzi, çəki, yaş və digər faktorlar səbəbindən yaranan bir endokrin xəstəlikdir.
Bu xəstəlik qanda şəkər səviyyəsinin qalxması ilə xarakterizə olunur və müxtəlif səbəblərdən yarana bilər.
Şəkərli diabet nədir?
Şəkərli diabet, bədənin insulin hormonunu kifayət qədər istehsal edə bilməməsi və ya mövcud insulindən düzgün istifadə edə bilməməsi nəticəsində qanda qlükoza səviyyəsinin yüksəlməsi ilə xarakterizə olunan xroniki metabolik xəstəlikdir.
İnsulin mədəaltı vəzin beta hüceyrələri tərəfindən istehsal olunan hormon olub, qlukonun hüceyrələrə keçməsinə və enerji mənbəyi kimi istifadə olunmasına kömək edir. Bu proses pozulduqda şəkərli diabet inkişaf edir.
Şəkər xəstəliyinin yaranma səbəbləri
Genetik faktorlar
Şəkərli diabetin yaranmasında irsin rolu böyükdür. Ailədə diabet tarixi olan şəxslərdə xəstəlik riski əhəmiyyətli dərəcədə yüksəkdir.
Genetik risk faktorları:
- Birinci dərəcə qohumlarında diabet olması
- Müəyyən gen mutasiyaları
- Etnik mənsubiyyət (bəzi etnik qruplar daha çox risk altındadır)
Həyat tərzi faktorları
Modern həyat tərzi şəkərli diabetin inkişafında mühüm rol oynayır:
Pəhriz və qidalanma:
- Şəkərli və yağlı qidaların həddindən artıq istehlakı
- Təmizlənmiş karbohidratların çox istehlakı
- Meyvə və tərəvəzin az istehlakı
- Qeyri-düzgün qidalanma rejimi
Fiziki aktivlik:
- Hərəkətsiz həyat tərzi
- Uzun müddət oturaq işlə məşğul olma
- Kifayət qədər idman etməmək
Çəki və piylənmə
Artıq çəki və piylənmə 2 tip diabetin ən mühüm risk faktorlarındandır. Xüsusilə qarın nahiyəsində yığılan yağlar insulin dirənci yaradır.
Piylənmənin diabet riski:
- Bədən kütlə indeksi (BMI) 25-dən yuxarı olması
- Bel ətrafının kişilərdə 102 sm, qadınlarda 88 sm-dən çox olması
- Visseral piylənmə
Yaş faktorları
Yaşla birlikrə şəkərli diabet riski artır. 45 yaşdan sonra diabet riski əhəmiyyətli dərəcədə yüksəlir.
Hormonal dəyişikliklər
Müxtəlif hormonal pozulmalar diabetin inkişafına səbəb ola bilər:
- Hamiləlik dövründəki hormonal dəyişikliklər
- Menopauza dövründəki hormonal tənzimləmə
- Tiroid vəzi pozulmaları
- Adrenal bez xəstəlikləri
Stress və psixoloji faktorlar
Uzunmüddətli stress və psixoloji gərginlik qanda şəkər səviyyəsini artıraraq diabet riskini yüksəldir.
Stresin diabetə təsiri:
- Kortizol hormonunun artması
- Qida davranışlarının pozulması
- Yuxu rejiminin pozulması
Tibbi vəziyyətlər
Bəzi xəstəliklər və tibbi vəziyyətlər diabet riskini artırır:
- Polikistik yumurtalıq sindromu (PKOS)
- Metabolik sindrom
- Ürək-damar xəstəlikləri
- Yuxu apnesi
Dərman preparatlarının istifadəsi
Bəzi dərmanların uzunmüddətli istifadəsi diabet riskini artıra bilər:
- Kortikosteroidlər
- Bəzi antipsixotik dərmanlar
- Beta-blokatorlar
- Diuretiklər
Risk faktorlarının qiymətləndirilməsi
Dəyişdirilə bilən risk faktorları:
- Çəki
- Fiziki aktivlik səviyyəsi
- Qidalanma vərdişləri
- Stress səviyyəsi
- Yuxu keyfiyyəti
Dəyişdirilə bilməyən risk faktorları:
- Yaş
- Cinsi
- İrsi meyl
- Etnik mənsubiyyət
Şəkər xəstəliyinin qarşısının alınması
Qidalanma tövsiyələri
Sağlam qidalanma prinsipləri:
- Tarazlı və müxtəlif qida növlərindən ibarət pəhriz
- Sadə karbohidratların məhdudlaşdırılması
- Lif tərkibli qidaların artırılması
- Yağlı və qızardılmış qidaların azaldılması
- Su istehlakının artırılması
Fiziki Aktivlik
Müntəzəm fiziki aktivlik insulin həssaslığını artırır və diabet riskini əhəmiyyətli dərəcədə azaldır.
Tövsiyə olunan aktivliklər:
- Həftədə ən azı 150 dəqiqə orta intensivlikli aerobik məşq
- Həftədə 2-3 dəfə güc məşqləri
- Gündəlik gəzinti
- Pilləkənlərdən istifadə
Çəki idarəetməsi
Sağlam çəkinin saxlanması və ya artıq çəkinin azaldılması diabet riskini əhəmiyyətli dərəcədə azaldır.
Stress İdarəetməsi
Stresin azaldılması üçün:
- Meditasiya və dərin nəfəs texnikaları
- Müntəzəm fiziki aktivlik
- Kifayət qədər yuxu
- Hobbi və əyləncələrlə məşğul olma
Müntəzəm tibbi müayinələr
Xüsusilə risk qrupunda olan şəxslər üçün müntəzəm tibbi müayinələr vacibdir:
- Qanda şəkər səviyyəsinin yoxlanılması
- HbA1c testinin aparılması
- Lipid profilinin monitoru
- Qan təzyiqinin ölçülməsi
Erkən diaqnostikanın əhəmiyyəti
Şəkərli diabetin erkən mərhələdə aşkarlanması və müalicəsi çox vacibdir. Bu məqsədlə:
- Müntəzəm skrininq testləri
- Simptomlardan xəbərdar olma
- Risk faktorlarının qiymətləndirilməsi
- Vaxtında həkim məsləhəti alınması
Şəkərli diabet müxtəlif faktorların qarşılıqlı təsiri nəticəsində yaranan kompleks xəstəlikdir. Genetik meyl, həyat tərzi, çəki, yaş və digər faktorlar diabetin inkişafında rol oynayır.
Bununla belə, düzgün qidalanma, müntəzəm fiziki aktivlik, çəki idarəetməsi və stress azaldılması kimi önləyici tədbirlər diabetin qarşısının alınmasında və ya təxirə salınmasında çox effektivdir.
Xüsusilə risk qrupunda olan şəxslər üçün müntəzəm tibbi müayinələr və həyat tərzinin dəyişdirilməsi şəkərli diabetin qarşısının alınmasında ən effektiv üsullardır. Vaxtında müdaxilə və düzgün idarəetmə ilə bu xəstəliyin yaratdığı ciddi fəsadların qarşısını almaq mümkündür.
Bu məqalə ümumi məlumat məqsədilə hazırlanmışdır. Fərdi tibbi məsləhət üçün mütəxəssis həkimə müraciət edin.
