Dəri xərçəngi, dəri hüceyrələrinin DNT-sində səhvlər (mutasiyalar) meydana gəlməsi nəticəsində yaranan və cəmiyyətdə tez-tez rast gəlinən bir xərçəng növüdür.
Dəri xərçəngi əsasən günəş şüalarından qaynaqlanan ultrabənövşəyi (UB) şüalara məruz qalma səbəbindən yaranır.
- Təkrarlanan və sağalmayan yaraların əmələ gəlməsi,
- Qəhvəyi, qırmızı, mavi, kiçik və ya qabarıq rəngdə lezionların (zədələnmələrin) yaranması,
- Qanamalı və qabıqlı lezionların müşahidə edilməsi,
- Qəhvəyi və ya qırmızı ləkələrin görülməsi,
- Xalların sayında və ölçüsündə artım, yəni fərqli növlərdə xalların əmələ gəlməsi,
- Xalların kənarlarının nizamsız, asimmetrik, girintili-çıxıntılı olması və 5 mm-dən böyük və fərqli rənglərdə olması,
- Xallarda qanama və ya dəyişikliklərin müşahidə edilməsi,
- Qırmızı və ya rəngsiz şişlərin əmələ gəlməsi dəri xərçənginin əlamətlərindəndir.
Dəri xərçəngləri nədir?
Dəri xərçəngi, cəmiyyətdə tez-tez rast gəlinən xərçəng növlərindəndir. Dərini təşkil edən hüceyrələrin qeyri-adi şəkildə böyüməsi dəri xərçənginə səbəb ola bilər.
Dəri xərçəngləri də bu toxumalardakı xərçəngli hüceyrələrə bağlı olaraq əsasən üç fərqli tipə ayrılır.
Bazal Hüceyrəli Xərçəng: Dərinin ən üst təbəqəsində yerləşən epidermisin bazal hüceyrələrində müşahidə edilə bilən bir xərçəng növüdür. Ən çox rast gəlinən dəri xərçəngidir.
Bədənin günəşə məruz qalan hissələrində daha çox ortaya çıxır. Bazal hüceyrəli dəri xərçəngi, adətən 50 yaşdan yuxarı açıq dərili kişilərdə müşahidə edilir.
Bu xərçəng növü; parlaq qabarıqlıq, açıq yaralar və qırmızı ləkələr kimi əlamətlər göstərir. Bazal hüceyrəli xərçəng növündə görülən simptomlar yaraların qaşınmasına, qabıq bağlamasına və qanamasına səbəb olur.
Skuamoz (Yastı) Hüceyrəli Xərçəng: Dərinin xarici və orta təbəqələrində olan skuamoz hüceyrələrində inkişaf edən bir xərçəng növüdür. Solyarium kimi cihazlar və ya günəş şüalarına tez-tez məruz qalma hallarında boyun, baş dərisi və əllərdə müşahidə edilə bilər.
Daha əvvəl dəri xərçəngi hekayəsi olan, immuniteti zəif, açıq dərili və 50 yaşdan yuxarı şəxslərdə bu xərçəng növünə yoluxma riski yüksəkdir. Həmçinin, bəzi xəstəliklərdən sonra da bu narahatlıq görülə bilər.
Skuamoz hüceyrəli xərçəngin əlamətləri genital bölgə kimi bədənin günəşlə təmas etməyən yerlərində də müşahidə edilə bilər. Bu narahatlıq limfa düyünlərinə və daxili orqanlara yayıla bildiyi üçün erkən müalicəsi böyük əhəmiyyət daşıyır.
Melanoma: Dəri xərçəngi növləri arasında rast gəlinmə nisbəti ən az olan xərçəng növü olsa da, dəri xərçəngləri içində ən təhlükəlisidir. Melanositlər dəriyə rəngini verən hüceyrələrdir.
Bu hüceyrələrin xoşxassəli çoxalması melanositik nevus (xalq arasında ‘xal’ olaraq bilinir) şəklində olduğu halda, nadir də olsa bədxassəli çoxalması “melanoma” adlandırılan xərçəngə yol açır.
Erkən diaqnoz qoyulmadıqda digər orqanlara yayılır. Bundan əlavə, melanoma yalnız günəş şüalarına məruz qalmaqla ortaya çıxmır. Bu dəri xərçəngi növünə genetik quruluş nəticəsində də yoluxmaq olar.
Bədəndə adətən qara və ya qəhvəyi ləkələr şəklində görülən melanoma, çəhrayımtıl və ya maviyə çalan ləkələr şəklində də görülə bilər. Melanoma bədənin hər hansı bir yerində yarana bilər.
Adətən dəri səthində başladığı üçün erkən dövrdə aşkarlanma şansı çox yüksəkdir. Erkən diaqnoz üçün də şəxsin öz dərisini müəyyən aralıqlarla mütəmadi olaraq yoxlaması çox faydalıdır.
Bunun üçün şəxs hər ay boy güzgüsündə kifayət qədər işıqlandırılmış bir mühitdə dərisini başdan-ayağa müayinə etməli, görünməsi çətin olan bölgələr üçün əl güzgüsündən istifadə etməlidir.
Üzdən başlayaraq, saçlı dəri (başqa birindən kömək istənilə bilər), boyun, çiyinlər, kürək, sinə və digər bölgələr aşağıya doğru sistemli şəkildə müayinə edilməlidir.
Qasıq, qolların və ayaqların daxili hissəsi, ayaq altı və barmaq aralarını unutmamaq faydalıdır.
Dəri xərçənginin əlamətləri nələrdir?
- Bədəndə təkrarlanan və sağalmayan yaraların əmələ gəlməsi,
- Qəhvəyi, qırmızı, mavi, kiçik və ya qabarıq rəngdə lezionların yaranması,
- Qanamalı və qabıqlı lezionların görülməsi,
- Qəhvəyi və ya qırmızı ləkələrin müşahidə edilməsi,
- Xalların sayında və ölçüsündə artım, yəni fərqli növlərdə xalların əmələ gəlməsi,
- Xalların kənarlarının nizamsız, asimmetrik, girintili-çıxıntılı olması və 5 mm-dən böyük və fərqli rənglərdə olması,
- Xallarda qanama və ya dəyişikliklərin müşahidə edilməsi,
- Qırmızı və ya rəngsiz şişlərin əmələ gəlməsi dəri xərçənginin əlamətlərindəndir.
Melanomanın erkən diaqnozu üçün xalların izlənməsi vacibdir. Xalların izlənməsində fərqliliyi asan aşkar etmək üçün “ABCDE qaydası” adlanan bir üsul tətbiq edilir.
- A (Asymmetry – Asimmetriya); Xalın bir yarısının rəng və/və ya şəkil olaraq digər yarısına bənzəməməsi,
- B (Border – Kənar nizamsızlığı); Xalın sərhədlərinin girintili-çıxıntılı, yəni nizamsız olması,
- C (Color – Rənglər): Xalın rənginin homogen olmaması (qəhvəyi, qara, qırmızı, boz, ağ kimi rənglərdən iki və ya daha çoxunun bir yerdə olması və ya ala-bula bir görünüşün olması),
- D (Diameter – Diametr): Xalın diametrinin 6 mm-dən böyük olması, yəni təxminən pozanlı karandaşın diametrindən böyük bir xal olması,
- E (Elevation – Yüksəklik): Xalın üzərində qabarıqlığın olmasıdır.
Şəxs, özündə bu vəziyyətləri müşahidə edərsə, həkimə müraciət etməlidir.
Dəri xərçəngi niyə və necə yaranır?
Dəri xərçəngi, dəri hüceyrələrinin DNT-sində səhvlər (mutasiyalar) meydana gəlməsi nəticəsində yaranır. Mutasiyalar, hüceyrələrin nəzarətdən çıxmasına və bir kütlə halında xərçəng hüceyrəsi yaratmasına səbəb olur.
Dəri xərçəngi, ən çox günəş şüalarından qaynaqlanan ultrabənövşəyi (UB) şüalara məruz qalma səbəbindən yaranır.
Dəri xərçənginin digər mühüm səbəbləri arasında bunlar vardır:
- Qaralma kabinlərinin (solyarium) istifadəsi,
- İmmunosupressiya (İmmun sisteminin zəiflədilməsi)
- Qeyri-adi yüksək rentgen şüalarına məruz qalma,
- Bəzi kimyəvi maddələr.
Dəri xərçəngi riskini artıran amillər nələrdir?
- Solyarium kimi cihazların yaydığı şüalara uzun müddət məruz qalmaq,
- Günəş yanığı keçmişinin olması və təkrarlanması,
- Uzun müddət qorunmasız bir şəkildə UB şüalarına məruz qalmaq,
- Çilli, açıq dərili və ya kürən saçlı bir görünüşə sahib olmaq,
- Yüksək hündürlüklü və ya günəşli iqlim bölgələrində yaşamaq,
- İş həyatını açıq havada davam etdirmək,
- Bədənin hər hansı bir hissəsində çox sayda xal olması,
- Şəxsin özünün və ya ailə üzvlərinin dəri xərçəngi keçirmiş olması,
- İmmun sisteminin zəif olması,
- İntensiv şəkildə radiasiyaya məruz qalmaq,
- Uzun müddət arsen, kömür qatranı və s. kimi kimyəvi maddələrə məruz qalmaq,
- Bədəndə uzun illər sağalmayan açıq yaraların olması,
- Siqaret çəkmək və ya yaşlanmaq,
- Orqan nəqli olunması,
- Bəzi dəri xəstəliklərinin görülməsi,
Dəriyə qulluq məhsulları, bəzi dərmanlar və xəstəliklər səbəbi ilə UB şüalarına qarşı həssas hala gəlməsi dəri xərçəngi riskini artırmaqdadır.
Dəri xərçəngi diaqnozu necə qoyulur?
Dəri xərçəngində erkən diaqnoz çox vacibdir. İlk növbədə, şəxslər özlərini müayinə etməlidirlər. Fərdlər, işıqlı bir yerdə bədənlərindəki dəyişiklikləri aşkar edə bilərlər.
Bədəndə görünməyən yerlər üçün isə bir əl güzgüsündən kömək ala bilərlər. Aparılan yoxlamalar nəticəsində əvvəllər olmadığı təsbit edilən ləkə, xal və ya lezionlara rast gəlinərsə, gözləmədən bir dermatoloqdan randevu alınmalıdır.
Dermoskopiya, xalları 10-20 dəfə böyüdərək göstərən, xüsusilə piqmentli olan xalların dəri xərçənglərindən ayırd edilməsini təmin edən bir üsuldur.
Dermoskopiya ilə aparılan müayinədə, dəri lezionları əl və ya “kompüterli dermoskop” adlanan alət və ya cihaz ilə dermatologiya mütəxəssisi tərəfindən ətraflı şəkildə araşdırılmalıdır.
Bədəndə görülən lezion və ya xallar klinik və dermoskopik olaraq araşdırıldıqdan sonra lazım gəldikdə dəri biopsiyasına da müraciət edilə bilər.
Bu biopsiyada lezion və ya xaldan parça alınaraq xərçəngli bir hüceyrə olub-olmadığı yoxlanılacaqdır. Çıxan nəticəyə görə əgər xərçəngli hüceyrə varsa, hansı növ dəri xərçəngi olduğu müəyyən ediləcəkdir.
Dəri xərçəngi necə müalicə edilir?
Dəri xərçəngi müalicəsi;
- Xərçəngin növünə,
- Böyümə mərhələsinə,
- Yerləşdiyi bölgəyə görə fərqlilik göstərir.
Dəri xərçəngi müalicəsində fərqli üsullar tətbiq olunur. Fərqli müalicə üsullarının seçilməsinin səbəbi isə xərçəng görülən bölgədə hər hansı bir funksiya itkisinə yol vermədən şişdən xilas olmaqdır.
Həmçinin, bədənin günəşlə təmasda olan bölgələrində görüldüyü üçün müalicə boyunca estetik görünüşdə də bir fərqlilik olmaması üçün diqqət edilir.
Bu vəziyyətlərə tam olaraq riayət edilməsi üçün müalicə prosesinin mütəxəssis bir həkim tərəfindən aparılması zəruridir.
Dəri xərçəngi müalicəsində tətbiq olunan üsullar
Xərçəng müalicələrindəki inkişaflara bağlı olaraq dəri xərçəngi müalicəsində də tətbiq olunan bir çox üsul mövcuddur.
Ümumiyyətlə dəri xərçəngində müraciət edilən müalicə üsulları bunlardır:
Eksizional Cərrahiyyə: Erkən dövrdə diaqnoz qoyulmuş bütün dəri xərçəngi növlərinə tətbiq edilir. Bundan əlavə, eksizional cərrahiyyədə xərçəngli hüceyrələrlə yanaşı məhdud sayda da olsa sağlam toxumalar da çıxarılır.
Kiretaj və Elektrokoter: Metastaz vermə ehtimalı olan, böyük və aqressiv növdəki dəri xərçəngi hallarında kiretaj və elektrokoter tövsiyə edilmir. Bu müalicə üsulu səthi bazal hüceyrəli adlandırılan dəri xərçəngi növləri üçün istifadə olunur. Bu müalicə üsulu, xərçəngli hüceyrələrin bədəndən tamamilə yox edilməsi üçün iki və ya üç dəfə daha təkrarlana bilər.
Krioterapiya: Səthi və digər xərçəng növlərinə görə daha kiçik dəri xərçəngi hallarında üstünlük verilir. Bu müalicə üsulunda xərçəngli hüceyrələr maye azot istifadə edilərək dondurulur. Həmçinin, müalicə tətbiq olunan bölgədə piqment itkisi müşahidə edilə bilər.
Fotodinamik Terapiya: Bu üsulda hüceyrələrin işığa həssas olmaları üçün xərçəngli bölgəyə lokal dərmanlar sürtülür. Dərman, dəriyə nüfuz etdikdə dermatoloq bölgəyə güclü lazer şüaları tətbiq edəcəkdir.
Topikal kremlər də istifadə edilə bilər. Əgər xərçəng hüceyrəsi, cərrahi olaraq çıxarıla bilməyəcək qədər genişlənmiş və ya nəzarət edilə bilməyəcək şəkildə digər bölgələrə və ya orqanlara yayılmışsa, radioterapiya (şüa müalicəsi) və kemoterapiya (oral dərman müalicəsi) kimi digər üsullara müraciət edilir.
Müalicədə ən vacib məqamın, həkimlə uyğunluq təşkil edib, verilən tövsiyələrə əməl etmək olduğu unudulmamalıdır.
Dəri xərçəngindən qorunma yolları nələrdir?
Yay mövsümündə günəş şüalarının intensiv olduğu 11.00-15.00 saatlarında günəşlənməmək və bu saatlarda kölgəli yerlərdə olmağa diqqət etmək,
- Üz, göz, qulaq və boyunu örtən geniş şlyapalardan istifadə etmək,
- İl boyu 30 və ya daha yüksək faktorlu günəş qoruyucularını dörd saatdan bir bütün bədənə tətbiq etmək,
- Solyarium kimi cihazlardan uzaq durmaq,
- UB şüalarından qoruyan günəş eynəklərinə üstünlük vermək,
Kömür, arsen kimi kimyəvi maddələrə məruz qalmamaq, dəri xərçəngindən qorunmaq üçün alınacaq tədbirlərdir.
Mütəmadi olaraq bədəndə yarana biləcək xal və lezionlar yoxlanılmalı və şübhəli bir vəziyyətdə həkimə müraciət edilməlidir.
Dəri üzərindəki dəyişiklikləri, xallardakı fərqlilikləri izləyərək vaxt itirmədən bir dermatologiya həkiminə müraciət etmək, dəri xərçənginin ən təhlükəli növü olan melanomanın erkən diaqnoz şansını və digər dəri xərçənglərinin diaqnozunu yüksək nisbətdə artırır.
Səhifənin məzmunu yalnız məlumat məqsədi daşıyır. Diaqnoz və müalicə üçün mütləq həkiminizlə məsləhətləşin.
