Dəri xərçəngi əlamətləri necə olur?

Dəri bədənimizdəki ən böyük orqanlardan biridir. Xalq arasında dəri xərçəngi kimi də tanınan dəri xərçəngi, dəriyə sahib olduğu rəngi verən melanin adlı rəng pigmentlərini istehsal edən melanosit hüceyrələrinin nəzarətsiz şəkildə çoxalması nəticəsində ortaya çıxan bir sağlamlıq problemidir.

Melanom kimi də adlandırılan bu vəziyyət, bəzən heç bir əlamət göstərmədən qəfildən dəri üzərində çıxa bilər, bəzən isə şəxsin əvvəldən sahib olduğu bir “xal” toxuması üzərində ortaya çıxa bilər.

Melanosit hüceyrələrinin quruluşlarının qeyri-adi şəkildə dəyişməsi və çoxalması nəticəsində bu hüceyrələr digər orqanlara da sıçrama potensialına malikdir.

Melanomlar digər dəri xərçəngləri ilə müqayisədə daha az görülürlər. Buna qarşı; dəri xərçəngi səbəbindən vəfat edən şəxslərin təxminən 3/4-ü melanomların quruluşunun pozulmasından təsirlənir.

Həmçinin, dəri xərçəngi son dərəcə sürətli yayılan bir xəstəlikdir. Ona görə də, digər xərçəng növlərində olduğu kimi erkən diaqnoz dəri xərçənginin müalicəsi baxımından son dərəcə vacibdir.

Dəri xərçəngi növləri nələrdir?

Dəri uzaqdan baxıldıqda tək qatlı görünsə də əslində vəziyyət belə deyil. Tibbi mühitdə araşdırıldıqda dərinin bir çox qatı olduğu görülür. Ona görə də mutasiyaya uğrayan hüceyrələrin hansı toxumalarda və qatlarda ortaya çıxmasına görə dəri xərçənginin növü də dəyişiklik göstərir.

Bu istiqamətdə şəxsin sahib olduğu xərçəng növünün müalicə prosesi çətinləşə və ya asanlaşa bilər.

Dəri xərçəngi-nin 3 fərqli növü aşağıda izah edilmişdir:

Bazal hüceyrəli dəri xərçəngi

Bu xərçəng növü dərinin ən üst qatında olan epidermisin bazal hüceyrələrində ortaya çıxır. Həmçinin cəmiyyətdə ən tez-tez görülən xərçəng növü olma keyfiyyətinə malikdir.

Bu xərçəng adətən açıq dəriyə sahib olan, 50 yaş və üzərindəki kişi fərdlərdə daha tez-tez görülür. Bu vəziyyətin əsas səbəbi isə bədənin günəşə və UV şüalarına məruz qalmasıdır.

Bazal hüceyrəli dəri xərçənginin ən geniş yayılmış əlamətləri arasında dəridə ortaya çıxan qırmızı rəngli ləkələr, açıq yaralar və dəridə əmələ gələn qabarıqlıqlar bulunur.

Dəridə ortaya çıxan bu qeyri-adi vəziyyətlər qaşınmaya, dərinin qabıq bağlamasına və nəticədə qanxanalara səbəb ola bilər.

Skuamoz hüceyrəli dəri xərçəngi

Dərinin orta və xarici qatlarında skuamoz adlı hüceyrələr bulunur. Bu xərçəng tipində skuamoz hüceyrələri nəzarətsiz şəkildə çoxalma meyli göstərir.

Əsasən günəş şüasına məruz qalan və ya estetik prosedur etdirərək qızardılan şəxslərdə görülmə ehtimalı daha yüksəkdir. Bu istiqamətdə skuamoz hüceyrəli xərçəng tez-tez üz, saç dərisi, əl və ya boyun kimi bölgələrdə ortaya çıxır.

Bazal hüceyrəli dəri xərçəngində olduğu kimi açıq dəriyə sahib olan və 50 yaş üzərində olan şəxslərin bu xərçəng növünə tutulma ehtimalı daha yüksəkdir.

Həmçinin şəxsin immun sisteminin zəif olması və ya ailəsində dəri xərçəngi tarixinin olması da bir risk faktoru kimi göz qabağındadır. Bu xərçəng növünün ortaya çıxması üçün dərinin mütləq günəşə məruz qalması tələb olunmur.

Eyni zamanda genital bölgələr və ya ayağın daxili hissəsi kimi bölgələrdə də ortaya çıxa bilər. Skuamoz hüceyrəli dəri xərçənginin əlamətləri ümumiyyətlə bazal hüceyrəli dəri xərçəngi ilə oxşar istiqamətdə irəliləyir.

Digər xərçəng növlərində olduğu kimi daxili orqanlara, toxumalara və ya limfa bezlərinə yayılma meyli göstərə bilər. Ona görə də müalicə prosesində erkən diaqnoz son dərəcə vacib yer tutur.

Melanom

Melanin pigmentlərinin istehsalında məsul olan melanosit hüceyrələrinin quruluş pozulmasına uğraması nəticəsində ortaya çıxan dəri xərçəngi növüdür.

Bədəndəki melanom hüceyrələri nəzarətsiz və sürətli şəkildə çoxalır. Bu olduqca pis xasiyyətli çoxalmadır və dəri xərçəngi növləri arasında ən təhlükəlisidir.

Melanom növündəki dəri xərçənginin görülmə tezliyi digər növlərə nisbətən daha aşağıdır.

Lakin bu xərçəng səbəbindən ağır xəstəlik keçirən şəxslərin mühüm hissəsi pis xasiyyətli melanom hüceyrələrindən əziyyət çəkir. Olduqca sürətlə yayılan melanom, vaxtında diaqnoz qoyulmadıqda bədəndəki digər toxuma və orqanlara sıçraya bilər.

Melanom bədənin istənilən bölgəsində ortaya çıxa bilər. Bundan əlavə görünüş olaraq digər dəri xərçəngi növlərindən fərqlənə bilər. Şəxsin bədənində adətən qəhvəyi və ya qara rəngli ləkələr görülür. Həmçinin bəzi bölgələrdə də mavi və ya çəhrayı ləkələr ortaya çıxa bilər.

Dəri xərçəngi niyə olur?

Dəri xərçəngi səbəbləri ümumiyyətlə belə sıralana bilər:

Digər xərçənglərdə də olduğu kimi dəri xərçənglərində də əsas səbəb bədəndəki sağlam hüceyrələrin mutasiyaya uğrayaraq nəzarətsiz şəkildə çoxalmasıdır. Həmçinin dəri xərçəngi yaşayan şəxslərdə ailədəki xəstəlik tarixi də olduqca vacibdir. Çünki pis xasiyyətli melanomların təxminən 10%-lik nisbətdə genetik keçiş göstərdiyi bilinir.
Şəxsin doğuşdan sahib olduğu bəzi xüsusiyyətlər dəri xərçənginə meylli olmasına səbəb ola bilər. Məsələn, şəxsin açıq dərili, çillə və ya qızıl saçlı olması risk faktorudur. Həmçinin 50 yaşın üzərindəki fərdlər bu vəziyyəti yaşamağa daha meylli olurlar.
Bəzi dəri xəstəlikləri şəxsin dərisində xərçəng inkişafına səbəb ola bilər. Məsələn, Kserodermiya pigmentosum kimi tanınan xəstəliyə sahib olan şəxslərin dəri hüceyrələri ultrabənövşəyi şüalar tərəfindən məhv edilir və bu hüceyrələr yenidən bərpa oluna bilmir. İrsi xarakterli bu və bənzər dəri xəstəliklərinə sahib olan şəxslərdə xərçəng görülmə ehtimalı daha yüksəkdir.
Estetik məqsədlə qızartma əməliyyatı keçirən, yəni solarium maşınına girən şəxslərdə dəri xərçənginin görülmə ehtimalı artır. Bu vəziyyət xüsusilə 30 yaşından əvvəl solarium istifadə edən şəxslərdə özünü bəlli edir.
Xallar dərimizdə olan və əksəriyyətlə zərərsiz olan quruluşlardır. Adətən xərçəngə çevrildiyi görülmür. Lakin bəzi dəri xərçəngi növləri xallar üzərindən inkişaf etmə potensialına malikdir. Ona görə də bədənində çox xal olan şəxslərdə dəri xərçənginin ortaya çıxma ehtimalı daha yüksək ola bilər.
Dəri xərçəngi səbəbləri arasında ətraf mühit faktorları da olduqca vacib yer tutur. Günümüzdə ozon qatının incəldiyi bilinir. Bu da insan bədəninin günəşdən gələn zərərli UV şüalarına məruz qalmasına səbəb olur. Ozon qatının içərisindən keçən UVA və UVB şüaları (başqa adı ilə bənövşəyiötəsi şüalar) günümüzdə dəri xərçənginin görülmə tezliyinin artmasına səbəb olmuşdur. Ona görə də qorunmasız şəkildə uzun müddət günəş işığına məruz qalmaq bu xəstəlik üçün olduqca ciddi risk faktorudur.

Dəri xərçəngi əlamətləri nələrdir?

Dəri xərçəngi əlamətləri arasında ən göz qabağında olan vəziyyət adətən bədəndə ortaya çıxan müxtəlif rənglərdəki ləkələrdir.

Dəri xərçənginin və ortaya çıxan ləkələrin ümumi əlamətləri aşağıda sıralanmışdır:

Dəridə ortaya çıxan lezyonların düzgün forması olmaması və əksinə asimmetrik quruluşa sahib olması
Toxuma həddlərinin girinti-çıxıntılı, kobud və “təbii” görünən quruluşa sahib olmaması
Lezyonların ölçüsünün 6 mm-dən böyük olması və birdən çox rəngə və ya rəng tonuna sahib olması. Həmçinin lezyonun sahib olduğu rəng və ya formanın zaman keçdikcə dəyişməsi (adətən böyüdüyü görülür)
Dərinin üzərində soyulma, sızma və ya qanaxmaların ortaya çıxması
Xalın üzərində hər hansı şişlik, qabarma və ya forma dəyişikliyi görülməsi. Həmçinin xalın qaşınması, həssas olması və ağrıması

Dəri xərçəngi diaqnoz üsulları nələrdir?

Dəri xərçənginin bəzi növləri olduqca sürətlə irəliləyərək ətraf toxuma və ya orqanlara sıçraya bilər. Bu səbəbdən dəri xərçənginə erkən mərhələdə diaqnoz qoyulması olduqca böyük əhəmiyyət kəsb edir. Diaqnoz mərhələsi əslində evdə başlayır.

Çünki şəxsin özünün və ya ətrafındakı digər insanların fərq etdiyi əlamətlər adətən xəstəxanaya müraciətin ilk səbəbi kimi qarşımıza çıxır. Bədənini yoxlayan şəxs xalları üzərində və ya dərisinin ümumiyyətlə qeyri-adi vəziyyət fərq edərsə bunu həkiminə bildirməlidir.

Dəri xərçəngi və bənzər dəri ilə əlaqəli vəziyyətlərin diaqnozu dermatoloq (dəri həkimi) tərəfindən qoyulur. Həkim şəxsə əvvəlcə fiziki müayinə edərək sahib olduğu əlamətləri araşdırır.

Şəxsin dərisində ortaya çıxan ləkələr, lezyonlar və varsa xallar yoxlanılır. Fiziki müayinə nəticəsində qərarsız qalınan vəziyyətlərdə şəxsin dərisindən biopsiya nümunəsi alına bilər.

Başqa araşdırma üsulu isə dermatoskopiyadır. Bu proses zamanı dəri mikroskop vasitəsilə ətraflı şəkildə araşdırılır.

Fiziki müayinə, dermatoskopiya və dəri biopsiyası kimi diaqnoz üsulları vasitəsilə şəxsin xərçəngə sahib olub-olmaması müəyyən edilir.

Dəri xərçəngi müalicəsi

Dəri xərçəngi müalicəsi üçün mövcud olan ən garantili üsul cərrahi əməliyyatdır. Əsas üsul cərrahi əməliyyat olsa da bununla yanaşı şəxsə tətbiq oluna biləcək immunoterapiya, radioterapiya və ya kimyaterapiya kimi müalicə üsulları da söz mövzusu ola bilər.

Hansı müalicə üsulunun seçiləcəyi şəxsin sağlamlıq vəziyyətinə, sahib olduğu xərçəng növünə, lezyonun xüsusiyyətlərinə və xəstəliyin mərhələsinə görə dəyişiklik göstərir.

Məsələn, mərhələ 0, mərhələ 1 və mərhələ 2 dəri xərçəngində cərrahi müalicənin təkbaşına tətbiqi daha tez-tez üstünlük verilir. Bu proses zamanı xərçəngli lezyon cərrahi əməliyyat vasitəsilə bədəndən çıxarılır.

Xəstəliyin mərhələsi irəlilədikcə təkcə xərçəngli lezyonun deyil, eyni zamanda ətrafında olan toxumanın da alınması tələb oluna bilər.

Bununla yanaşı dəri xərçəngi müalicəsi çərçivəsində xərçəngin gizlicə limfa bezlərinə yayılmış olma ehtimalına qarşı limfa bezlərindən də biopsiya nümunəsi alına bilər.

Dəri xərçənginin limfa bezlərinə yayıldığı vəziyyət isə 3-cü mərhələ kimi adlandırılır. Bu vəziyyətdə cərrahi əməliyyat daha mürəkkəb hala gəlir, lakin yenə də uğur nisbəti aşağı deyil. Proses zamanı həm şişli bölgə, həm də limfa bezləri tamamilə bədəndən çıxarılır.