Bədəndə kifayət qədər dəmir olmadıqda meydana çıxan dəmir çatışmazlığı, geniş yayılmış qida çatışmazlığı vəziyyətidir.
Dəmir, hemoglobin istehsalında mühüm rol oynayan əsas mineraldir. Hemoglobin, qırmızı qan hüceyrələrində olan və oksijenin bədənə daşınmasını təmin edən zülaldır.
Kifayət qədər dəmir olmadan bədən kifayət qədər sağlam qırmızı qan hüceyrəsi istehsal edə bilməz. Bunun nəticəsində də oksigen daşınması azalır. Bu vəziyyət dəmir çatışmazlığı anemiyası adlandırılır.
Yorğunluq, gücsüzlük, baş gicəllənməsi kimi müxtəlif sağlamlıq problemlərinə səbəb ola bilər.
Dəmir çatışmazlığı nədir?
Bədənin sağlam qan hüceyrələri istehsal etməsi üçün kifayət qədər dəmirə sahib olmaması vəziyyətidir. Dəmir, bədənin enerji istehsalı, immunitet funksiyaları və ümumi metabolik proseslər üçün həyati mineraldir. Xüsusilə hemoglobin istehsalı üçün lazımdır.
Hemoglobin çatışmazlığı, oksigen daşınmasında azalmaya səbəb olaraq anemiyaya gətirib çıxara bilər. Bədən dəmiri təbii olaraq istehsal edə bilmədiyi üçün qidalar vasitəsilə alınması lazımdır.
Dəmir baxımından zəngin qidalar istehlak edilmədikdə və ya bədən dəmiri kifayət qədər mənimsəyə bilmədikdə dəmir çatışmazlığı meydana gəlir.
Həmçinin qadınlarda aybaşı dövründə yaşanan qan itkisi və ya bağırsaq xəstəlikləri kimi vəziyyətlər də dəmir səviyyələrinin düşməsinə səbəb ola bilər.
Dəmir çatışmazlığının geniş yayılmış səbəbləri arasında aşağı dəmir qəbulu, mənimsəmə problemləri, həddindən artıq qan itkisi və hamiləlik kimi vəziyyətlər yer alır.
Yüngül dəmir çatışmazlığı adətən fərq edilmir. Lakin irəliləyən səviyyələrdə aydın simptomlar ortaya çıxa bilər. Yorğunluq, solğunluq, baş gicəllənməsi və nəfəs darlığı kimi əlamətlər, bədənin kifayət qədər oksigen ala bilmədiyini göstərən mühüm işarələrdir.
Dəmir çatışmazlığı uzun müddət müalicə edilməzsə immunitet sisteminin zəifləməsinə, konsentrasiya çətinliyinə və uşaqlarda inkişaf geriliyinə səbəb ola bilər.
Dəmir çatışmazlığı əlamətləri
Bədəndə dəmir səviyyələrinin düşməsi ilə birlikdə fiziki, zehni və ümumi sağlamlıq üzərində müxtəlif əlamətlərə səbəb ola bilər.
Başlanğıcda yüngül gedə bilən simptomlar, çatışmazlıq irəlilədikcə daha aydın hal alır.
Bədən kifayət qədər oksigen ala bilmədiyi üçün yorğunluq, gücsüzlük və konsentrasiya pozğunluğu kimi əlamətlər tez-tez görülür.
Bundan başqa dəridə solğunluq, baş gicəllənməsi və nəfəs darlığı kimi simptomlar da geniş yayılmışdır.
Dəmir çatışmazlığı əlamətləri beləcə sıralana bilər:
Həddindən artıq yorğunluq və gücsüzlük: Bədəndə kifayət qədər oksigen daşınmadığı üçün enerji düşür.
Solğun dəri: Hemoglobin çatışmazlığı dərinin rənginin solğun görünməsinə səbəb olur.
Nəfəs darlığı: Fiziki fəaliyyətlər zamanı nəfəs almaq çətinləşə bilər.
Baş gicəllənməsi və baş ağrısı: Beyinə kifayət qədər oksigen getmədikdə bu simptomlar ortaya çıxa bilər.
Saç tökülməsi: Dəmir çatışmazlığı saç follikullarının zəifləməsinə səbəb ola bilər.
Dırnaq qırılması və forma pozulması: Dırnaqlar asanlıqla qırılır və çöküntü (qaşıq dırnağı) görülə bilər.
Ağız və dil problemləri: Dil şişməsi, qızarıqlıq və ağız içində həssaslıq yarana bilər.
Anormal qida istəkləri (pika sindromu): Torpaq, buz və ya nişasta kimi maddələri yemə istəyi inkişaf edə bilər.
Soyuq əllər və ayaqlar: Kifayətsiz qan dövranı səbəbilə uzuvlar üşüyə bilər.
Sürətli ürək döyüntüsü (taxikardiya): Bədən oksigen açığını qapatmaq üçün ürək sürətini artıra bilər.
Dəmir çatışmazlığı nələrə səbəb olur?
Uzun müddətdə ciddi sağlamlıq problemlərinə səbəb ola bilər. İmmunitet sisteminin zəifləməsi, infeksiyalara daha meyilli olmağa səbəb ola bilər.
Dəmir çatışmazlığının səbəb olduğu problemlər bu şəkildə sıralana bilər:
Dəmir çatışmazlığı anemiyası: Qırmızı qan hüceyrələri kifayət qədər istehsal edilə bilməz, qansızlıq yaranır.
İmmunitet sistemi zəifliyi: İnfeksiyalara qarşı müqavimət azalır.
Konsentrasiya və yaddaş problemləri: Beyin funksiyaları mənfi təsir görür.
Böyümə və inkişaf geriliyi: Uşaqlarda kifayət qədər dəmir qəbulu olmadıqda böyümə yavaşlayır.
Ürək xəstəlikləri riski: Uzun müddətli dəmir çatışmazlığı ürək çatışmazlığı riskini artıra bilər.
Əzələ zəifliyi və aşağı fiziki performans: Bədənin dözümlülüyü azalır, əzələ yorğunluğu artar.
Hamiləlik komplikasiyaları: Erkən doğum, düşük riski və aşağı doğum çəkili körpə doğurma ehtimalı yüksəlir.
Sinir sistemi problemləri: Narahat ayaq sindromu və sinir gərginliyi inkişaf edə bilər.
Saç və dəri problemləri: Saç tökülməsi, solğun dəri və qırılğan dırnaqlar geniş yayılmış görülür.
Həzm problemləri: Bağırsaq hərəkətləri yavaşlayır və qəbizlik yaranır.
Dəmir çatışmazlığı erkən diaqnoz qoyulub müalicə edilməzsə zamanla daha ciddi sağlamlıq problemlərinə səbəb ola bilər.
Buna görə qidalanma vərdişlərinin tənzimlənməsi, müntəzəm qan testləri ilə izlənilməsi və lazım olan hallarda əlavə istifadə edilməsi vacibdir.
Dəmir çatışmazlığı niyə yaranır?
Bədənin sağlam şəkildə işləyə bilməsi üçün lazım olan dəmiri kifayət qədər ala bilməməsi və ya istifadə edə bilməməsi nəticəsində ortaya çıxır.
Dəmir, qırmızı qan hüceyrələrinin əsas tərkib hissəsi olan hemoglobinin istehsalı üçün lazımdır. Qidalanma çatışmazlığı, dəmir çatışmazlığının ən geniş yayılmış səbəblərindən biridir.
Bədən öz-özünə dəmir istehsal edə bilmədiyi üçün kənardan qidalar vasitəsilə alınması lazımdır.
Qırmızı ət, tünd yaşıl yarpaqlı tərəvəzlər, quru paxlalılar və dəmir baxımından zəngin taxıllar kimi qidaların kifayət qədər istehlak edilməməsi, bədəndəki dəmir səviyyəsinin düşməsinə səbəb ola bilər.
Xüsusilə vegetarian və ya vegan qidalananlar, kifayət qədər dəmir almadıqları təqdirdə dəmir çatışmazlığı riski ilə üzləşə bilərlər.
Xroniki qan itkisi, bədəndəki dəmir ehtiyatlarının tükənməsinə səbəb olan ən mühüm səbəblərdən biridir.
Qadınlarda aybaşı dövrlərinin ağır keçməsi (menoragiya), mədə və bağırsaq qanaxmaları, hemoroid (basur) və ya mədə xorası kimi rahatsızlıqlar, uzun müddətdə ciddi dəmir itkilərinə səbəb ola bilər.
Eyni şəkildə gizli daxili qanaxmalar da fərq edilmədən uzun müddət davam edə bilər və dəmir çatışmazlığı anemiyasına səbəb ola bilər.
Bağırsaq parazitləri də qan itkinə səbəb olaraq dəmir çatışmazlığını tetikləyə bilər.
Dəmirin kifayətsiz mənimsənilməsi, bədənə kifayət qədər miqdarda dəmir alındığı halda dəmirin bağırsaklar tərəfindən kifayət qədər mənimsənilə bilməməsi vəziyyətidir.
Çölyak xəstəliyi, Kron xəstəliyi və ülserativ kolit kimi bağırsaq xəstəlikləri, dəmirin bağırsaklardan mənimsənilməsini maneə törədərək çatışmazlığa səbəb ola bilər.
Bundan başqa mədə əməliyyatı (qastrik bypass) keçirən şəxslərdə, mədə turşusunun azalması səbəbilə dəmir mənimsənilməsində azalma görülə bilər. Hamiləlik və əmizdirmə, dəmir ehtiyacının artdığı dövrlərdir.
Hamiləlik zamanı körpənin inkişafı üçün əlavə dəmir lazımdır. Əgər ana kifayət qədər dəmir almazsa həm özünün həm də körpənin sağlamlığı risk altına girə bilər.
Əmizdirmə dövründə də ana, süd vasitəsilə körpəyə dəmir təmin etdiyi üçün bədənindəki dəmir ehtiyatları sürətlə tükənə bilər.
Dəmir çatışmazlığı müalicəsi
Müalicə prosesi adətən dəmir əlavələri, qidalanma nizamının dəyişdirilməsi və lazım olan hallarda tibbi müdaxilə şəklində tətbiq olunur.
Əgər dəmir çatışmazlığının səbəbi bir xəstəlik və ya qan itkisi kimi tibbi vəziyyətdirsə, əvvəlcə bu səbəbin aradan qaldırılması lazımdır.
Dəmir çatışmazlığı müalicəsi üçün ilk addım adətən dəmir baxımından zəngin qidaların istehlakını artırmaq və dəmir mənimsənilməsini dəstəkləyən qidaları pəhrizə əlavə etmək olur. Lakin bəzi hallarda yalnız qidalanma dəyişikliyi kifayət olmaya bilər.
Xüsusilə hamilələr, uşaqlar, mənimsəmə pozğunluğu olan şəxslər və ya ağır dəmir çatışmazlığı yaşayan xəstələr, həkim nəzarətində dəmir əlavələri istifadə edə bilərlər.
Dəmir çatışmazlığı üçün nələr edə bilərik?
Dəmir çatışmazlığını aradan qaldırmaq və qarşısını almaq üçün dəmir baxımından zəngin qidaları istehlak etmək və mənimsənilməni artıran qidalanma vərdişlərini mənimsəmək vacibdir.
Qidalanmaya diqqət etmək, bədənin təbii yollarla kifayət qədər dəmir almasını təmin edir və əlavə ehtiyacını azalda bilər.
- Qırmızı ət, toyuq və hinduşka,
- balıq, qaraciyər və sakatat,
- tünd yaşıl yarpaqlı tərəvəzlər,
- paxlalılar, tam taxıllar dəmir baxımından zəngin qidalardır.
Heyvan mənşəli dəmir bədən tərəfindən daha asanlıqla mənimsənilir, bitki mənşəli dəmirin mənimsənilməsi isə daha çətindir.
Lakin bitki mənşəli dəmir mənbələrinin yanında C vitamini olan qidalar istehlak etmək, dəmir mənimsənilməsini artırmağa dəstək ola bilər.
Çay və qəhvə, süd məhsulları isə dəmir mənimsənilməsinin azalmasına səbəb ola bilər.
Səhifənin məzmunu yalnız məlumat məqsədi daşıyır. Diaqnoz və müalicə üçün mütləq həkiminizlə məsləhətləşin.
