İlk “körpə danışığı” qeyri-verbaldır və doğumdan dərhal sonra baş verir. Körpəniz qorxu və aclıqdan tutmuş məyusluq və həssas yüklənməyə qədər müxtəlif emosiya və fiziki ehtiyacları ifadə etmək üçün üz-gözünü turşudur, ağlayır və qıvrılır.
Yaxşı valideynlər körpələrinin müxtəlif ağlamalarını dinləməyi və başa düşməyi öyrənirlər.
Körpənizin o sehrli ilk sözləri nə vaxt deyəcəyi bir körpədən digərinə çox fərqlənir. Lakin normal olaraq onlar müəyyən yaşlarda müəyyən dil inkişafı mərhələlərinə çatmalıdırlar.
Əgər körpəniz aşağıdakı inkişaf mərhələlərindən hər hansı birini qaçırırsa, narahatlıqlarınız barədə pediatrınız və ya ailə həkiminizlə danışın.
Uşaq nitqinin inkifaş mərhələləri
3 aylıq körpə danışığı. 3 aylıqda körpəniz sizin səsinizi dinləyir, siz danışarkən üzünüzə baxır və evdə eşidilən digər səslərə, musiqiyə tərəf çevrilir. Bir çox körpələr kişi səsinə nisbətən qadın səsini üstün tuturlar.
Bir çoxları həmçinin hələ ana bətnində olarkən eşitdikləri səsləri və musiqini üstün tuturlar. Üç ayın sonunda körpələr “quğuldamağa” başlayırlar – bu xoşbəxt, mülayim, təkrarlanan, mahnıya bənzər səslərin çıxarılmasıdır.
6 aylıq körpə danışığı. 6 aylıqda körpəniz müxtəlif səslərlə səs çıxarmağa başlayır. Məsələn, körpəniz “ba-ba” və ya “da-da” deyə bilər. Altıncı və ya yeddinci ayın sonunda körpələr öz adlarına reaksiya verir, doğma dillərini tanıyır və səs tonları ilə xoşbəxt və ya narahat olduqlarını bildirirlər.
Bəzi həvəsli valideynlər “da-da” səslərini körpələrinin ilk sözü – “dədə!” kimi qəbul edirlər. Lakin bu yaşda səs çıxarmaq adətən hələ də həqiqi məna və anlayış olmadan təsadüfi hecalardan ibarət olur.
9 aylıq körpə danışığı. 9 aydan sonra körpələr “yox” və “sağ ol” kimi bir neçə əsas sözü başa düşə bilirlər. Onlar həmçinin daha geniş samit səsləri və səs tonlarından istifadə etməyə və əlləri ilə ünsiyyət qurmağa başlaya bilərlər.
12-18 aylıq körpə danışığı. Əksər körpələr 12 ayın sonuna qədər “mama” və “dədə” kimi bir neçə sadə söz deyirlər – və artıq nə dediklərini bilirlər. Onlar “Zəhmət olmasa, onu yerə qoy” kimi qısa, bir addımlı xahişlərinizə cavab verir və ya ən azından başa düşürlər, əgər itaət etməsələr belə.
18 aylıq körpə danışığı. Bu yaşda körpələr bir neçə sadə söz deyir və siz adlandırdığınız insanlara, əşyalara və bədən hissələrinə işarə edə bilirlər.
Onlar sizin dediyiniz sözləri və ya səsləri, məsələn cümlənin son sözünü təkrarlayırlar. Lakin onlar çox vaxt sözlərin sonluqlarını və ya əvvəllərini buraxırlar. Məsələn, onlar “it” əvəzinə “i” və ya “makaron” əvəzinə “ma-ma” deyə bilərlər.
2 yaşda körpə danışığı. 2 yaşında körpələr bir neçə sözü “Ana sağ ol” və ya “mənə süd” kimi iki-dörd sözdən ibarət qısa ifadələrdə birləşdirirlər. Onlar sözlərin “fincan” kimi əşyalardan daha çox məna daşıdığını – həm də “mənim” kimi mücərrəd fikirləri ifadə etdiyini öyrənirlər.
3 yaşda körpə danışığı. Körpəniz 3 yaşına çatanda onların lüğət ehtiyatı sürətlə genişlənir və “oyun-oyun” oynamaq “indi” kimi simvolik və mücərrəd dili, “kədərli” kimi hissləri və “içində” kimi məkan anlayışlarını başa düşməyə təkan verir.
Körpələr nə vaxt cümlələrlə danışırlar?
Adətən, təxminən 2 yaşında onlar sadə sözləri birləşdirərək ifadə və cümlələr qurmağa başlayırlar. Onlar bir neçə sözdən istifadə edərək ünsiyyət qurduqda, siz onlara tam cümlələrlə cavab verməklə bu prosesdə kömək edə bilərsiniz.
Həmçinin, bir-biri ilə əlaqəli olan sözləri onlara öyrədin. Məsələn, gəlincik və oyuncaq ayını göstərərək “oyuncaq” deyin.
3-4 yaşına qədər onlar dörd sözdən çox olan cümlələrdən istifadə edə bilməli, sadə “Kim,” “Nə,” “Harada,” və “Niyə” suallarına cavab verə bilməli və uşaq bağçasında və ya nənəgilə gedərkən nə baş verdiyini danışa bilməlidirlər.
Uşaqlara danışmağı necə öyrədək?
Uşaqlar aydın danışa bilməzdən xeyli əvvəl sizin dediklərinizi başa düşürlər. Danışmağı öyrənən bir çox körpələr əvvəlcə yalnız bir və ya iki sözdən istifadə edirlər, hətta 25 və ya daha çox sözü başa düşsələr belə.
Körpənizin danışmağı öyrənməsinə bu yollarla kömək edə bilərsiniz:
- Müşahidə edin. Körpəniz qucağa götürülmək istədiyini bildirmək üçün hər iki qolunu qaldıra bilər, oynamaq istədiyini bildirmək üçün sizə oyuncaq verə bilər və ya kifayət qədər yediyini bildirmək üçün yeməyi boşqabdan itələyə bilər. Gülümsəyin, göz təması qurun və bu erkən, qeyri-verbal körpə danışığı cəhdlərini həvəsləndirmək üçün reaksiya verin.
- Dinləyin. Körpənizin quğuldamasına və səs çıxarmasına diqqət yetirin və həmin səsləri körpənizə qaytarın. Körpələr valideynlərinin çıxardığı səsləri təqlid etməyə və ətraflarında eşitdikləri dilə uyğun olaraq tonu dəyişdirməyə çalışırlar. Buna görə də səbirli olun və körpənizə sizinlə “danışmaq” üçün çoxlu vaxt verin.
- Tərifləyin. Körpə danışığının ən kiçik və ya ən qarışıq cəhdlərinə belə gülümsəyin və alqışlayın. Körpələr nitqin gücünü ətraflarındakı böyüklərin reaksiyaları vasitəsilə öyrənirlər.
- Təqlid edin. Körpələr valideynlərinin səsini eşitməyi sevirlər. Valideynlər onlarla danışdıqda bu, körpələrin nitqinin inkişafına kömək edir. Siz onlarla nə qədər çox onların “körpə dili” ilə danışsanız (körpəniz “i” deyəndə “it” kimi qısa, sadə, lakin düzgün sözlərdən istifadə edərək), körpələr danışmağa bir o qədər çox cəhd edəcəklər.
- Genişləndirin. Əgər körpəniz masanı göstərib səs çıxarırsa, sadəcə ona daha çox makaron verməyin. Əksinə, makaronu göstərin və deyin: “Daha çox makaron istəyirsən? Bu makaronlar pendirdə daha dadlı olur, elə deyil?”
- Təsvir edin. Körpənizi yuyundurarkən, geyindirərkən, yedirdərkən və alt dəyişərkən nə etdiyinizi danışın – “İndi bu mavi corabları geyindirək” və ya “Sənin üçün toyuğu doğrayıram” – beləliklə körpəniz sizin nitqinizi bu əşyalar və təcrübələrlə əlaqələndirəcək.
- Davam edin. Körpənizin nə dediyini başa düşməsəniz belə, cəhd etməyə davam edin. Nə başa düşdüyünüzü mülayimliklə təkrarlayın və bunun doğru olub-olmadığını soruşun. Körpəniz danışmağa cəhd etdiyi üçün mükafatlandırıldığını hiss etsin deyə, sevgi dolu diqqətinizi göstərməyə davam edin.
- Uşağınızın istəyinə uyğun hərəkət edin. Oyun zamanı uşağınızın diqqətini və maraqlarını izləyin ki, ünsiyyətin danışmaq və dinləmək, aparıcı və izləyici olmaqdan ibarət iki tərəfli oyun olduğunu göstərəsiniz.
- Oynayın. Uşaqlar körpəlikdən çıxdıqca verbal bacarıqlarını inkişaf etdirmək üçün onları oynamağa, rol almağa və ucadan təsəvvür etməyə həvəsləndirin.
- Ucadan oxuyun. Ömür boyu oxuyan insanlar onlara ucadan oxunan çoxlu əyləncəli və rahatladıcı təcrübələri olan kiçik yaşlı uşaqlardan formalaşır.
Nitq gecikmələrinin əlamətləri
Nitq gecikməsi və dil gecikməsi eyni şey deyil, baxmayaraq ki, onlar üst-üstə düşə bilər. Dil gecikməsi o deməkdir ki, uşağınız sözləri düzgün deyə bilir, lakin onları cümlədə birləşdirə bilmir.
Nitq gecikməsi o deməkdir ki, uşağınız söz və ifadələrlə fikirlərini ifadə edə bilir, lakin onu başa düşmək çətindir.
Bəzən uşağınızda nitq və ya dil gecikmələrinin olub-olmadığını müəyyən etmək çətin ola bilər. Burada müvafiq yaşlarla birlikdə diqqət yetirməli olduğunuz bəzi məqamlar var.
Əgər uşağınız bu inkişaf mərhələlərinə çatmırsa, bu, narahatlıq üçün səbəb ola bilər və ya pediatrınızla müzakirə edilməli olan bir məsələ ola bilər.
12 aylığa qədər
- Jest və işarələrdən, məsələn göstərmək və əl yelləməkdən istifadə etmir
- “Mama” və “dədə” kimi sadə sözləri deyə bilmir
18 aylığa qədər
- Danışmağa cəhd etməkdənsə jestlərə üstünlük verir
- Səsləri təqlid etməkdə və şifahi göstərişləri başa düşməkdə çətinlik çəkir
2-3 yaşa qədər
- Nitq və hərəkətləri təqlid edə bilir, lakin öz söz və ifadələrini yarada bilmir
- Sadə göstərişləri yerinə yetirə bilmir
3 yaşa qədər
- Siz (və yaxın ailə üzvləri və ya qayğı göstərənlər) uşağınızın dediklərini vaxtın 50%-75%-də başa düşə bilmirsiniz
4 yaşa qədər
- Cümlələr qurmaqda çətinlik çəkir və ya cümlələrdən sözləri buraxmağa meyillidir
- Siz uşağınızın nə dediyini başa düşə bilsəniz də, ailədən kənar əksər insanlar başa düşmür.
Nitq gecikmələrinin səbəbləri
Eşitmə İtkisi. Uşaqlar ətraflarındakı böyükləri dinləyərək və təqlid edərək danışmağı öyrənirlər.
Əqli və ya öyrənmə qüsuru. Disleksiya nitq gecikməsinə səbəb ola biləcək öyrənmə qüsurlarından yalnız biridir.
Autizm spektr pozğunluğu (ASP). ASP olan uşaqlar tez-tez sözlər uydurur və ya sözləri dəfələrlə təkrarlayırlar. Onlar həmçinin sosial qarşılıqlı əlaqədə çətinlik çəkirlər və valideynləri və ya başqalarının diqqətinə müsbət reaksiya vermirlər.
Dil ilə bağlı problemlər. Dilaltı pərdə (dili ağız boşluğunun dibinə birləşdirən membran) həddindən artıq qısa olduqda və ya dilin başqa problemi olduqda nitq gecikə bilər.
Psixososial məhrumiyyət. Uşağın həyatındakı böyüklər onlarla kifayət qədər danışmır və bununla da nitqin inkişafını ləngidir.
Əkiz olmaq. Tədqiqatlar göstərir ki, əkizlər tək doğulan uşaqlara nisbətən dili daha gec inkişaf etdirirlər, bu genlər və mümkün doğuş fəsadları ilə əlaqədardır. Lakin onlar 5 yaşına qədər həmyaşıdlarına çatırlar.
Seçici mutizm. Uşaq yalnız müəyyən vəziyyətlərdə danışır. Məsələn, sosial narahatlıq və ya utancaqlıq səbəbindən evdə danışa bilər, amma məktəbdə danışmaya bilər.
Serebral iflic. Bu pozğunluğu olan bir çox uşaqlar üz, boğaz, boyun və baş əzələlərini idarə etməkdə çətinlik çəkirlər. Bu, digər problemlərlə yanaşı nitq çətinliklərinə də səbəb ola bilər.
Diqqət etməli olduğumuz məqam
Tez-tez quğuldamaq, səs çıxarmaq, danışmaq və mahnı oxumaqla körpənizin ilk sözlərini həvəsləndirin. Müsbət reaksiya verməyə və qayğı göstərdiyinizi nümayiş etdirməyə davam edin.
Körpə danışığı məsələsində ən yaxşı təməl daşı məhz budur. Əgər körpəniz 12-18 aylığında söz demirirsə, onu nitq gecikmələri baxımından qiymətləndirmək lazımdır.
Səhifənin məzmunu yalnız məlumat məqsədi daşıyır. Diaqnoz və müalicə üçün mütləq həkiminizlə məsləhətləşin.
